Przysadka mózgowa – funkcje i choroby związane z tym organem

Budowa i lokalizacja przysadki mózgowej

Przysadka mózgowa to gruczoł o wielkości zaledwie 1 cm, położony w centralnej części czaszki, w zagłębieniu zwanym siodłem tureckim. Jest ściśle powiązana z podwzgórzem, z którym łączy się za pomocą lejka. Gruczoł ten składa się z trzech podstawowych części: przedniego, środkowego oraz tylnego płata. Każdy z nich pełni odrębne funkcje i wytwarza specyficzne hormony.

Płat przedni przysadki mózgowej

Przedni płat przysadki, stanowiący około 80% całego gruczołu, jest odpowiedzialny za produkcję kluczowych hormonów, takich jak:

• hormon adrenokortykotropowy (ACTH) – stymuluje nadnercza do wydzielania kortyzolu i innych hormonów;
• hormon tyreotropowy (TSH) – pobudza tarczycę do produkcji tyroksyny i trójjodotyroniny;
• hormon wzrostu (somatotropina, GH) – jest niezbędny dla prawidłowego rozwoju i wzrostu organizmu;
• hormony gonadotropowe (FSH i LH) – regulują funkcje jajników i jąder;
• prolaktyna (PRL) – jest odpowiedzialna za laktację;
• hormon melanotropowy (MSH) – wpływa na pigmentację skóry.

Płat środkowy przysadki mózgowej

Płat środkowy przysadki odgrywa istotną rolę w regulacji pigmentacji skóry poprzez wydzielanie melanotropiny (MSH).

Płat tylny przysadki mózgowej

Tylny płat przysadki, będący w rzeczywistości przedłużeniem podwzgórza, magazynuje i uwalnia dwa kluczowe hormony:

• wazopresynę (ADH) – reguluje ona gospodarkę wodno-elektrolitową organizmu;
• oksytocynę – hormon stymulujący skurcze mięśni gładkich macicy podczas porodu i laktację.

Mechanizm regulacji hormonalnej przez przysadkę mózgową

Przysadka mózgowa ściśle współpracuje z podwzgórzem, tworząc razem z nim układ podwzgórzowo-przysadkowy. Podwzgórze produkuje hormony uwalniające (liberyny) oraz hamujące (statyny), które regulują wydzielanie hormonów przez przysadkę. Hormony wytwarzane przez przysadkę z kolei oddziałują na inne gruczoły dokrewne, takie jak tarczyca, nadnercza, jajniki czy jądra, wpływając na ich aktywność. Cały ten skomplikowany układ działa na zasadzie sprzężeń zwrotnych, zapewniając homeostazę (równowagę) i regulację procesów fizjologicznych.

Przykładowo, nieprawidłowe funkcjonowanie przysadki mózgowej może skutkować zarówno nadczynnością tarczycy, jak i niedoczynnością tego organu.

Funkcje przysadki mózgowej

Przysadka mózgowa, określana mianem „gruczołu nadrzędnego”, odgrywa kluczową rolę w regulacji wielu podstawowych procesów fizjologicznych. Hormon wzrostu (GH) wydzielany przez przysadkę jest niezbędny dla prawidłowego rozwoju i wzrostu, zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości. Wpływa on na metabolizm białek, tłuszczów i węglowodanów, a także na gospodarkę wapniowo-fosforanową. Hormony gonadotropowe (FSH i LH) regulują czynność jajników i jąder, warunkując prawidłowy przebieg cyklu miesiączkowego u kobiet oraz produkcję gamet i hormonów płciowych u obu płci.

Przysadka mózgowa, poprzez wydzielanie hormonów takich jak TSH, ACTH czy GH, wpływa na podstawowe procesy metaboliczne – m.in. na regulację poziomu glukozy, przemianę lipidów czy syntezę białek. Wazopresyna (ADH) wydzielana przez tylny płat przysadki reguluje równowagę wodno-elektrolitową organizmu, zapobiegając odwodnieniu.

Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) stymuluje nadnercza do produkcji kortyzolu, który pomaga organizmowi radzić sobie ze stresem i innymi sytuacjami wymagającymi mobilizacji. Przysadka mózgowa, współpracując z podwzgórzem, wpływa również na procesy emocjonalne i poznawcze, a tym samym bierze udział w regulacji nastroju, pamięci, koncentracji oraz zachowań społecznych.

Choroby związane z zaburzeniami funkcji przysadki mózgowej

Nieprawidłowości w funkcjonowaniu przysadki mózgowej mogą prowadzić do rozwoju szeregu poważnych schorzeń, których diagnozowaniem i leczeniem zajmuje się endokrynolog. Mowa o nadczynności lub niedoczynności organu, a także guzach, które mogą pojawić się w jego obrębie.

Nadczynność przysadki mózgowej

• Akromegalia – spowodowana nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu (GH). Prowadzi do przerostu kości i tkanek miękkich, szczególnie twarzy, dłoni i stóp.
• Choroba Cushinga – wynika z nadprodukcji kortykotropiny (ACTH). Powoduje nadczynność kory nadnerczy i charakterystyczne objawy, takie jak otyłość, czerwone rozstępy, nadciśnienie.
• Hiperprolaktynemia – nadmierne wydzielanie prolaktyny, prowadzące do zaburzeń miesiączkowania, niepłodności.

Niedoczynność przysadki mózgowej

• Panhypopituitaryzm – całkowita niewydolność przysadki, która skutkuje niedoborem wielu hormonów i poważnymi konsekwencjami, m.in. zaburzeniami wzrostu, rozrodczości, funkcji tarczycy i nadnerczy.
• Karłowatość przysadkowa – niedobór hormonu wzrostu u dzieci, prowadzący do zahamowania wzrostu.
• Wtórna niedoczynność tarczycy i nadnerczy – spowodowane brakiem stymulacji przez hormony przysadkowe (TSH, ACTH).

Guzy przysadki mózgowej

• Gruczolaki – najczęstsze nowotwory przysadki, mogą być hormonalnie czynne lub nieczynne.

Diagnostyka i leczenie chorób przysadki mózgowej

W przypadku podejrzenia zaburzeń funkcji przysadki mózgowej kluczową rolę odgrywają badania laboratoryjne. Istotne są również badania obrazowe, w tym rezonans magnetyczny przysadki mózgowej i tomografia komputerowa przysadki mózgowej, które umożliwiają ocenę morfologii organu.

Leczenie chorób przysadki mózgowej zależy od rodzaju danego schorzenia i może obejmować farmakoterapię, leczenie operacyjne, radioterapię lub hormonalną terapię zastępczą.