Anoreksja – przyczyny, objawy i leczenie u dorosłych oraz dzieci i młodzieży

Czym jest anoreksja?

Zgodnie z charakterystycznymi cechami tej choroby, osoby na nią cierpiące będą przejawiać nieprawidłowe wzorce odżywiania, a także samej relacji z jedzeniem oraz tego w jaki sposób decydują się wydatkować energię z pożywienia. Nadmierna koncentracja na swoim ciele i dążenie do osiągnięcia szczupłej sylwetki będzie skutkować licznymi ograniczeniami a niekiedy metodami oczyszczającymi ze spożywanych pokarmów i płynów. Anoreksja nieleczona może być śmiertelna, ponieważ osoby chore mogą realizować swój cel mimo wyniszczenia organizmu.

Przeczytaj także: Kompulsywne objadanie się

Ważne zmiany w rozpoznawaniu anoreksji tzw. anoreksja bulimiczna i anoreksja restrykcyjna

Według najnowszych kryteriów ICD-11 nie wyodrębnia się tzw. anoreksji atypowej (bulimicznej). To nie oznacza, że chorując na anoreksję, nie będziemy prezentować objawów oczyszczających (wymioty, środki przeczyszczające, moczopędne i inne), jednak nie mogą one dominować obrazu choroby. W związku ze zmianami nie ma potrzeby rozróżniania choroby na postać restrykcyjną.

Wprowadzono też kryterium utrzymywania się objawów od 4 tygodni, jednocześnie rezygnując z kryterium zaniku miesiączki. Dotychczas wymagane – u dorosłych – było BMI poniżej 17,5 kg/m2, a obecnie do rozpoznania bierzemy pod uwagę BMI od 18,5 kg/m2. Zwrócono też uwagę na lęk związany z masą i kształtem ciała. W efekcie kryterium poszerzono o nadmierną koncentrację na masie i kształcie ciała, a także zachowania związane z wykorzystywaniem energii i podejście do produktów żywieniowych.

Jakie są objawy anoreksji?

Anoreksja jest chorobą psychosomatyczną. W związku z tym objawy będą dotyczyć nie tylko naszego stanu psychicznego, ale również wielu układów naszego ciała.

Pierwsze objawy anoreksji to najczęściej:

• Przypisywanie dużej wagi konkretnym wymiarom ciała – często wyrażane jako dążenie do konkretnej masy ciała, pewnych wymiarów w obwodzie brzucha, ud i innych części ciała. Może to wiązać się z przekonaniem, że osiągnięcie danych wymiarów coś odmieni – najczęściej dużo więcej niż to wynika z utraty wagi, jak np. inni będą bardziej mnie doceniać.
• Postrzeganie ciała jako przeszkody, wroga, obciążenia – wiąże się to z niezadowoleniem z kształtu sylwetki lub wagi. Ciało występuje w myślach głównie lub tylko z negatywnymi skojarzeniami. W efekcie przestajemy być wyrozumiali dla swojej cielesności, przestajemy dostrzegać jak wiele jej zawdzięczamy.
• Podział jedzenia na dobre i złe oraz zakazane – skłonność do postrzegania jedzenia w dwóch skrajnych kategoriach i w formie zakazów. Nie ma niczego złego w poszerzeniu swojej wiedzy na temat odżywczości jedzenia i wpływu pewnych produktów i nawyków żywieniowych na zdrowie, jednak w anoreksji ten podział jest bardzo restrykcyjny i wiąże się z dużym lękiem przed „tuczącymi” i „zakazanymi” produktami, a ich spożycie wiąże się z wyrzutami sumienia, zwiększeniem nasilenia lęku przed przytyciem, a niekiedy działaniami oczyszczającymi i kompensującymi, jak np. prowokowanie wymiotów, intensywne ćwiczenia.
• Zasada coś za coś – nie ma niczego złego w dodaniu kilku minut lub powtórzeń wysiłku fizycznego, jeśli postanowiliśmy zjeść coś, co przekroczyło nasze zapotrzebowanie kaloryczne. W coś za coś występuje silna potrzeba „odpracowania” nadwyżki, niezależnie od zasobów psychicznych i fizycznych osoby chorej. Skoncentrowanie na wyśrubowanej liczbie kalorii lub po prostu głodzeniu się sprawia, że brak możliwości odpracowania w postaci wymiotów, intensywnych ćwiczeń czy głodówki skutkuje ogromnym poczuciem winy, negatywnym postrzeganiem siebie i lękiem.

• Liczenie – nadmierna koncentracja na kaloryczności produktów, przestrzeganiu planu żywieniowego, ważeniu i odmierzaniu produktów. Łączy się też z częstym sprawdzaniem wymiarów ciała, ważeniu się kilka razy dziennie lub codziennie, a także przed i po jedzeniu posiłku.
• Jedzenie w samotności – celowe jedzenie w samotności, lęk przed jedzeniem z innymi, podjadanie lub spożywanie konkretnych produktów tylko przy braku obecności innych osób.
• Przewaga tematu żywienia i wymiarów w życiu – wszystkie powyższe są dobrą miarą tego, czy temat żywienia i wymiarów ciała obecnie przeważa w naszych myślach i działaniach. Często wyraża się to np. w niepraktycznym lub uciążliwym dla siebie i innych podejściu do żywienia. Może to być wożenie własnoręcznie przygotowanych zup w słoikach na uczelnię, mimo bardzo ciężkiego plecaka i trudności w przemieszczaniu się z uwagi na ich rozmiar i ciężar np. komunikacją miejską lub jedzenie tylko o konkretnej porze na tzw. „godzinę”, bez elastycznego dostosowania czasu spożycia posiłku do okoliczności.

Inne przykładowe objawy anoreksji:

• Psychospołeczne: restrykcje żywieniowe; okłamywanie lub zatajanie spożywania posiłków lub ich braku; unikanie sytuacji społecznych związanych z jedzeniem; jedzenie wedle ścisłego harmonogramu.
• Układ krążenia: zmniejszenie tolerancji na zimno i przewlekły chłód dłoni oraz stóp; bradykardia; obrzęki.
• Zmiany skórne: suchość skóry; wypadanie włosów; zażółcenie skóry; trądzik; łojotokowe zapalenie skóry.
• Układ nerwowy: apatia i obniżona koncentracja; drażliwość i stany depresyjne; neuropatia obwodowa.
• Układ pokarmowy: zaparcia; bóle brzucha; wzdęcia; przerost ślinianek, próchnica, zapalenie dziąseł i jamy ustnej oraz języka (w przypadku wymiotów); biegunki z uwagi na niedobór witamin; zapalenie trzustki; choroba wrzodowa; kamica pęcherzyka żółciowego.
• Zaburzenia endokrynne: zaburzenia hormonalne (m.in. utrata miesiączki) i metaboliczne.
• Układ kostno-stawowy: zmniejszenie mineralne kości jak osteopenia i osteoporoza, częstsze złamania kości i bóle podczas wysiłku fizycznego.
• Inne: choroby nerek; postępujące zmniejszanie się masy ciała prowadzące do zaniku mięśni i niedoboru tkanki tłuszczowej.

Przeczytaj także: Lęki – jak sobie z nimi radzić?

Jakie są skutki anoreksji?

Skutkami anoreksji są liczne trudności, w tym uszkodzenia i choroby wielonarządowe. Dużą część z nich – dotyczącą zdrowia fizycznego – zawarłam w opisie objawów. Poza powikłaniami zdrowotnymi i psychicznymi anoreksja może prowadzić do śmierci, także w wyniku samobójstwa. Wygłodzenie wpływa też bezpośrednio na płodność. Anoreksja w ciąży zwiększa dwukrotnie ryzyko przedwczesnego porodu, a prawdopodobieństwo śmierci niemowlęcia oszacowano na sześciokrotnie wyższe.

Często skutkami anoreksji są też powikłania psychiczne w formie depresji, zaburzeń lękowych czy zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego (tzw. OCD), bulimii, pica (jedzenie przedmiotów niejadalnych np. wacików nasączonych wodą) oraz zaburzeniu ograniczania / unikania przyjmowania konkretnych pokarmów.

Jakie podłoże ma anoreksja i kogo najczęściej dotyka?

Szacuje się, że kobiety chorują dziesięć razy częściej od mężczyzn. W grupie ryzyka są też mężczyźni homoseksualni i mężczyźni wykonujący zawody lub funkcje związane z sylwetką np. zawodnicy sylwetkowi, lekkoatleci, tancerze i modele.

Ryzyko zachorowania na depresję jest też większe u osób z zaburzeniami lękowymi lub przejawiającymi cechy obsesyjności w dzieciństwie. Genetycznie wystąpienie anoreksji i bulimii jest podwyższone u krewnych pierwszego stopnia osób z tymi zaburzeniami.

Osoby chore na anoreksję często przejawiają uporczywe zaburzenia poznawcze tzn. dysfunkcjonalne postrzeganie, skłonność do perfekcjonizmu i zaniżoną samoocenę np. w formie selektywne uwagi. Skłonność do skupiania się na wybranych aspektach zdarzeń powoduje, że trudno jest dostrzec inne możliwości: np. „Jeśli będę chudy, to będę mógł podróżować po świecie”, „Tylko jedzenie w swoim życiu mogę kontrolować”. Charakterystyczne jest też myślenie czarno-białe. Taka forma uproszczenia może skutkować przewidywaniem najgorszego: np. „Jeśli zjem to raz, to nie będę mogła przestać”. Predysponuje nas też generalizowanie i wyolbrzymianie znaczeń różnych wydarzeń lub skutków działań własnych i innych. Często też odnoszenie tego, co się wydarzyło do siebie: np. „Kiedy stałem na światłach, widziałem że para w samochodzie się śmiała. Na pewno śmiali się ze mnie”.

Jako przyczyny anoreksji ważne są też czynniki środowiskowe i kulturowe. Przekaz medialny, sztuczne zaburzenia proporcji i wyglądu ciała, retusze i poprawki sprawiają, że nasze ciała wydają się nam bardzo odbiegać od „normy medialnej”. Istotne jest też to, jak o jedzeniu i ciele mówili i mówią nasi najbliżsi.

Anoreksja dzieci i młodzieży

W przypadku dzieci i młodzieży bardzo ważne jest szybkie podjęcie leczenia z uwagi na powagę powikłań medycznych takich jak: zaburzony rozwój układu kostnego, nerwowego, narządowego i wpływ na układ hormonalny i wzrost. Tak samo jak dorośli, tak dzieci i młodzież muszą spełniać podobne kryteria diagnostyczne, natomiast zamiast wskaźnika BMI odwołujemy się do norm wzrostu i wagi na dany moment rozwojowy, które są wyrażone na siatce centylowej lub nastąpił ubytek wagi o 20%.

Często w proces leczenia angażowana jest najbliższa rodzina. Podobnie jak u dorosłych możemy zauważyć skłonność do perfekcjonizmu, zaniżoną samoocenę i izolowanie się z kontaktów społecznych.

Leczenie anoreksji

Anoreksję najczęściej leczymy interdyscyplinarnie. Często wymagane są różne badania, aby poznać stan fizyczny osoby chorej, zdiagnozować problemy współwystępujące. Nieocenione jest wsparcie dietetyków i psychodietetyków z zakresu edukacji żywieniowej i wyrównywania niedoborów, łagodzenia objawów będących konsekwencjami choroby np. nadżerki, refluks żołądkowo-przełykowy, biegunki czy zaparcia. W zależności od potrzeb pacjenci są konsultowani z lekarzami różnych specjalizacji.

W leczeniu anoreksji stosujemy psychoterapię: poznawczo-behawioralną (CBT) lub wzmocnioną psychoterapię poznawczo-behawioralną CBT-E. Jeśli osoba chora tego wymaga włączane jest leczenie farmakologiczne (w przebiegu konsultacji psychiatrycznych i innych) oraz hospitalizacje.

Autor: Magdalena Rybicka - psycholog, psychodietetyk