Wstrząs anafilaktyczny – przyczyny, objawy, leczenie

Wstrząs anafilaktyczny wymaga podania zastrzyku z adrenaliną, chory powinien też trafić na obserwację do szpitala. Aby zapobiec jego pojawieniu się, należy przede wszystkim unikać czynników go wyzwalających. Dowiedz się więcej na temat leczenia i postępowania we wstrząsie anafilaktycznym.

Co to jest wstrząs anafilaktyczny i jakie są przyczyny?

Nawet 15% populacji na świecie rozwija reakcję nadwrażliwości w ciągu swojego życia.  Nadwrażliwość to nadmierna, nieprawidłowa reakcja organizmu, która powstała w wyniku narażenia na dany czynnik (np. pokarm) w dawce tolerowanej przez zdrowe osoby.  Wstrząs anafilaktyczny to ciężka reakcja nadwrażliwości organizmu (tzw. anafilaksja), która ma nagły początek i stanowi odpowiedź na różnego rodzaju czynniki wyzwalające. W większości przypadków stan ten związany jest z reakcjami alergicznymi, mechanizmami immunologicznymi (głównie zależnymi od przeciwciał – immunoglobulin typu E twz. IgE), gdzie objawy pojawiają się przy powtórnym kontakcie z alergenem. Rzadziej wstrząs anafilaktyczny ma związek z nadwrażliwością niealergiczną, mechanizmami nieimmunologicznymi, w których objawy mogą pojawić się przy pierwszym kontakcie z czynnikiem je wywołującym.

Czynniki wyzwalające wstrząs anafilaktyczny

W około 1/3 przypadków nie udaje się zidentyfikować czynnika wyzwalającego wstrząs anafilaktyczny. U dorosłych najczęściej ma to związek z przyjmowaniem leków i użądleniami owadów błonkoskrzydłych, takich jak osy, pszczoły i szerszenie. Leki najczęściej odpowiedzialne za anafilaksję to m.in.: niesterydowe leki przeciwzapalne, antybiotyki (zwłaszcza penicylina), leki przeciwpadaczkowe, inhibitory konwertazy angiotensyny (np. kaptopryl), opioidy (np. morfina, fentanyl) i leki anestezjologiczne (zwłaszcza preparaty zwiotczające mięśnie). W przypadku dzieci najczęściej czynnikiem wyzwalającym są pokarmy, a zwłaszcza: orzechy (ziemne, pistacjowe, brazylijskie, włoskie, laskowe, nerkowca i migdały), ziarno sezamowe, owoce morza, mleko krowie, soja, pszenica, jaja kurze, rzadziej owoce i warzywa.

Czynniki ryzyka anafilaksji

Osoby należące do grupy ryzyka to m.in. kobiety, chorzy po wcześniejszym epizodzie reakcji anafilaktycznej, z ponownym narażeniem na czynnik wyzwalający, a także z chorobami przewlekłymi (np. astmą oskrzelową). Do czynników sprzyjających wystąpieniu reakcji anafilaktycznej należą: stres, wysiłek fizyczny, stosowanie innych leków, a także alkohol.

Jakie są objawy wstrząsu anafilaktycznego?

Objawy wstrząsu anafilaktycznego pojawiają się w ciągu kilku minut lub kilku godzin od ekspozycji na czynnik wyzwalający i rozwijają się gwałtownie. Zazwyczaj pierwszymi objawami wstrząsu anafilaktycznego są dolegliwości ze strony skóry i błon śluzowych, takie jak świąd, rumień, obrzęk, pokrzywka, mrowienie skóry, katar, opuchlizna powiek. W około 1/5 przypadków występuje opuchlizna języka lub gardła. Następnie pojawiają się dolegliwości ze strony układu oddechowego, takie jak: skrócenie oddechu (oddech staje się szybki i płytki), świst wydechowy lub świst krtaniowy (tzw. świst wdechowy, związany z opuchlizną górnej części dróg oddechowych). Niekiedy występuje dodatkowo kaszel, chrypka i ból przy przełykaniu.

W przebiegu wstrząsu anafilaktycznego pojawiają się również zaburzenia układu krążenia. Głównym symptomem jest znaczny spadek ciśnienia tętniczego krwi. Towarzyszy temu uczucie oszołomienia, a w ciężkich przypadkach utrata przytomności. Niekiedy występuje odruch Bezolda-Jarischa, czyli spowolnienie pracy serca (tzw. bradykardia) przy niskim ciśnieniu krwi. We wstrząsie naczynia krwionośne rozkurczają się, co prowadzi do zalegania krwi w naczyniach, a także zaburzenia krążenia krwi w mięśniu sercowym. Konsekwencją tego może być martwica niedokrwienna serca. We wstrząsie anafilaktycznym mogą pojawić się też takie dolegliwości jak: skurczowy ból brzucha, wymioty, biegunka, rozkojarzenie, ból i zawroty głowy, nietrzymania moczu, parcie na pęcherz moczowy, skurcze macicy, lęk i poczucie zagrożenia.

Jak zareagować i do jakiego lekarza się zgłosić?

W przypadku wstrząsu anafilaktycznego należy natychmiast wezwać pogotowie ratunkowe. Należy pamiętać, że szybkie narastanie objawów prowadzi do ciężkiej reakcji anafilaktycznej, która stanowi bezpośrednie zagrożenie życia. Najczęściej pierwszym objawem, który możemy zauważyć, jest pokrzywka (swędząca wysypka, często z bąblami i obrzękiem skóry), do której po krótkim czasie dołączają niebezpieczne objawy takie jak duszność, chrypka, zawroty głowy. Jeśli ktoś z naszych bliskich ma takie symptomy, niezwłocznie dzwonimy pod nr 999 lub 112. Należy przerwać narażenie na czynnik, który wywołał wstrząs (np. usunąć żądło owada). Jeśli wiemy, że osoba poszkodowana ma ze sobą adrenalinę (np. w ampułkostrzykawce lub tzw. EpiPen, Fastject), należy ją jak najszybciej podać w przednio-boczną powierzchnię uda – najlepiej przez samego chorego lub inną przeszkoloną osobę. Podczas oczekiwania na pomoc układamy chorego w pozycji leżącej z uniesionymi nogami. W razie zatrzymania oddechu lub krążenia trzeba podjąć akcję reanimacyjną. Każdy przypadek wstrząsu anafilaktycznego wymaga obserwacji w szpitalu.

Jak rozpoznawany jest wstrząs anafilaktyczny?

Rozpoznanie wstrząsu anafilaktycznego opiera się przede wszystkim na objawach klinicznych. W przebiegu wstrząsu dochodzi do gwałtownego spadku ciśnienia tętniczego, skóra staje się chłodna, blada i spocona. Może dojść do utraty przytomności, a nawet zgonu, który najczęściej spowodowany jest obrzękiem tkanek gardła prowadzącym do zamknięcia krtani i uniemożliwieniem oddychania. Prawdopodobieństwo wystąpienia tego stanu rośnie, gdy w ciągu godziny od ekspozycji na czynnik wyzwalający pojawiły się następujące dolegliwości: zajęcie skóry lub błon śluzowych, niskie ciśnienie krwi, objawy ze strony układu oddechowego.

Leczenie wstrząsu anafilaktycznego

Leczenie wstrząsu polega na jak najszybszym podaniu adrenaliny. Zastosowanie mają też inne leki, jednak ich rola jest drugorzędowa. Są to środki przeciwhistaminowe i glikokortykosteroidy. Ich zadaniem jest przeciwdziałanie narastaniu objawów. Pierwsze z nich łagodzą wysypkę i świąd, a drugie zapobiegają nawrotowi objawów wstrząsu anafilaktycznego. W przypadku duszności skuteczne są leki rozszerzające oskrzela. Choremu często podaje się tlen, by przeciwdziałać niedotlenieniu organizmu.

Po opanowaniu wstrząsu anafilaktycznego, gdy pacjent wróci do zdrowia, wskazana jest diagnostyka alergologiczna, by zidentyfikować czynnik, który spowodował anafilaksję, o ile nie jest znany. W tym celu lekarz alergolog może wykonać testy alergiczne np. testy skórne lub próby prowokacyjne z alergenem. Należy je przeprowadzać w specjalistycznych ośrodkach po odpowiednim upływie czasu od wstrząsu anafilaktycznego. Niezależnie od czynnika wywołującego, pacjent otrzymuje receptę na preparat adrenaliny (tzw. pen lub ampułkostrzykawkę).

Profilaktyka wstrząsu anafilaktycznego

Zapobieganie wstrząsowi anafilaktycznemu polega przede wszystkim na unikaniu wyzwalających go czynników. Wskazana jest edukacja na temat anafilaksji, np. ryzyka nawrotów, samodzielnego stosowania zastrzyków. Osoba, która wcześniej już przeszła wstrząs, powinna być wyposażona w zastrzyk z adrenaliny i poinformować bliskich o ryzyku wstrząsu, czynnikach, które mogą go wywołać i sposobie postępowania w razie jego wystąpienia. Chorzy powinni również pozostawać pod opieką alergologa oraz mieć zawsze przy sobie stosowną informację – wykaz leków, bransoletkę z danymi o czynnikach wywołujących nadwrażliwość.