Botulizm – objawy, przyczyny i profilaktyka

Czym jest botulizm?

Botulizm to niebezpieczne zatrucie wywołane przez działanie neurotoksyny botulinowej, produkowanej przez laseczki beztlenowe z gatunku Clostridium botulinum. Ta niezwykle silna toksyna hamuje uwalnianie acetylocholiny w synapsach nerwowo-mięśniowych, co może prowadzić do porażenia mięśni, a w konsekwencji – do niewydolności oddechowej i śmierci.

Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny, w 2023 roku odnotowano 20 przypadków zatrucia toksyną botulinową, natomiast w 2022 roku – 15 zachorowań. Choroba podlega obowiązkowi zgłaszania do stacji sanitarno-epidemiologicznych, co pozwala na monitorowanie sytuacji epidemiologicznej i podejmowanie skutecznych działań profilaktycznych.

Jakie są rodzaje botulizmu?

Wyróżnia się kilka postaci botulizmu, w zależności od drogi zakażenia:

• botulizm pokarmowy – to najczęstsza forma, wynikająca ze spożycia skażonej żywności zawierającej toksynę botulinową;
• botulizm przyranny – występuje w wyniku zanieczyszczenia głębokich ran bakteriami Clostridium botulinum;
• botulizm niemowlęcy – rozwija się u niemowląt poniżej 12. miesiąca życia, najczęściej po spożyciu miodu lub syropu klonowego zanieczyszczonego zarodnikami bakterii;
• botulizm inhalacyjny – to forma wynikająca z wdychania toksyny botulinowej, np. w wyniku użycia jej jako broni biologicznej.

Niezależnie od formy zatrucie toksyną botulinową wymaga natychmiastowej interwencji medycznej.

Zobacz także: Pelagra – co to jest? Objawy i leczenie.

Kiedy rozwija się botulizm?

Kluczową przyczyną wszystkich postaci botulizmu jest spożycie lub przedostanie się inną drogą do organizmu toksyny botulinowej. Wytwarzające ją bakterie Clostridium botulinum mogą bytować w różnych środowiskach, w tym:

• w nieprawidłowo przechowywanych lub przetworzonych produktach spożywczych (konserwy, wędliny, przetwory warzywne);
• w glebie, osadach dennych zbiorników wodnych;
• w przewodzie pokarmowym zwierząt.

Sama obecność bakterii Clostridium botulinum nie musi oznaczać zatrucia – kluczowe jest wytworzenie przez nie toksyny botulinowej. Dlatego też tak istotne jest właściwe przechowywanie i przetwarzanie żywności, aby zapobiec namnażaniu się tych patogenów i produkcji niebezpiecznej neurotoksyny.

Objawy zatrucia toksyną botulinową

Objawy zatrucia toksyną botulinową pojawiają się zazwyczaj po 18–36 godzinach od spożycia skażonej żywności, choć w niektórych przypadkach mogą wystąpić nawet do 2 tygodni później. Szybkość rozwoju objawów zależy od wielkości dawki spożytej toksyny.

Początkowe symptomy mają charakter typowy dla zatrucia pokarmowego:

• nudności i wymioty;
• biegunka;
• bóle brzucha.

Następnie dochodzi do rozwoju charakterystycznych objawów neurologicznych, takich jak:

• zaburzenia wzroku, np. podwójne widzenie, światłowstręt;
• suchość w ustach, trudności w połykaniu (dysfagia);
• opadanie powiek, zaburzenia mowy (dysfonia);
• osłabienie mięśni, w tym oddechowych;
• zaparcia, zatrzymanie moczu.

W miarę postępu choroby może dojść do całkowitego porażenia mięśni, niewydolności oddechowej i śmierci pacjenta. Objawy zwykle ustępują po kilkunastu dniach, ale u części osób mogą utrzymywać się nawet przez wiele miesięcy.

Diagnostyka zatrucia jadem kiełbasianym

Kluczowe w rozpoznaniu botulizmu jest szybkie postawienie prawidłowej diagnozy, co umożliwia wczesne wdrożenie skutecznego leczenia. W tym celu lekarz:

• zbiera dokładny wywiad od pacjenta, pytając o spożywane ostatnio potrawy i produkty;
• sprawdza obecność charakterystycznych objawów neurologicznych, takich jak opadanie powiek, zaburzenia widzenia czy trudności w mówieniu i połykaniu;
• zleca badania laboratoryjne w celu potwierdzenia obecności toksyny botulinowej w surowicy krwi lub kale pacjenta;
• wyklucza inne możliwe przyczyny podobnych objawów, np. zatrucie grzybami czy lekami.

U niemowląt, oprócz badania krwi, wykonuje się badanie kału w poszukiwaniu toksyny lub przetrwalników bakterii Clostridium botulinum.

Na czym polega leczenie botulizmu?

Podstawą leczenia botulizmu jest jak najszybsze podanie pacjentowi antytoksyny botulinowej, która neutralizuje działanie toksyny w organizmie. Substancja musi zostać podana jeszcze przed wystąpieniem objawów porażenia mięśni, dlatego kluczowe jest wczesne rozpoznanie choroby.

Co więcej, w celu ograniczenia wchłaniania toksyny, u pacjentów, którzy niedawno spożyli skażoną żywność, wykonuje się płukanie żołądka. W ciężkich przypadkach botulizmu, z objawami niewydolności oddechowej, konieczna jest również wentylacja mechaniczna.

Leczenie botulizmu wymaga hospitalizacji na oddziale intensywnej terapii. Osoby z ciężkim zatruciem mogą wymagać kilkumiesięcznej opieki, aż do ustąpienia objawów porażenia mięśni. Choć śmiertelność u chorych na botulizm wynosi ok. 5–20%, ostatecznie większość pacjentów dochodzi do pełnego zdrowia. W niektórych przypadkach konieczna jest neurorehabilitacja.

Zobacz także: Sinica – przyczyny, objawy i rodzaje.

Profilaktyka botulizmu

Kluczowe znaczenie w zapobieganiu zatruciu jadem kiełbasianym ma przestrzeganie właściwych zasad bezpieczeństwa dotyczącego żywności. Chodzi tu przede wszystkim o prawidłowe przechowywanie i przetwarzanie produktów spożywczych, unikanie spożywania podejrzanych produktów oraz dbałość o higienę podczas przygotowywania posiłków.