Trauma w przypadku dzieci – jakie zachowania świadczą o tym, że dziecko sobie nie radzi z przeżywanymi emocjami, jak pomóc?

Jak wygląda trauma u dzieci?

Trauma jest związana z zagrożeniem utraty życia lub zdrowia własnego, lub bliskiej nam osoby. Narażone na doświadczenie traumy są również dzieci, które są bezpośrednimi świadkami dramatycznych obrazów jak np. śmierć bliskiej osoby, bombardowanie miasta, czy niszczenie domów w wyniku działań wojennych.

Obecna sytuacja geopolityczna powoduje, że wiele dzieci z terenu Ukrainy ucieka wraz z rodzicami z obszarów ogarniętych wojną. Konieczność opuszczenia swojego domu, obawa o najbliższych i własne życie, brak stałości, rutyny oraz kontakt ze śmiercią i okrucieństwem może zostawić w umysłach dzieci koszmarne obrazy. U dzieci pojawiają się bardzo trudne uczucia. O tym, jak silny będzie stres oraz reakcje w następstwie traumatycznego zagrożenia zależą od bliskości zagrażającego bodźca, intensywności i długości jego trwania.

Pierwszej reakcji na wydarzenie krytyczne towarzyszą takie uczucia jak: lęk, bezsilność, poczucie utraty kontroli, poczucie utraty bezpieczeństwa, drażliwość lub wycofanie, gniew – różnorodności reakcji u dziecka dotkniętego traumą może być bardzo dużo. 

Warto zaznaczyć, że najsilniejszy stres i intensywne reakcje ciała, w przypadku znalezienia się w bezpieczniejszym miejscu, zazwyczaj się zmniejszają. Nie u każdego dziecka po doświadczeniu stresora traumatycznego, rozwinie się zespół zaburzeń stresu pourazowego. Osobowość, wcześniejsze doświadczenia, bliskość wspierającego rodzica, szybkie znalezienie pomocy, bezpiecznej przestrzeni, style radzenia sobie w sytuacji stresowej, wiek, płeć dziecka, poziom osiągnięć szkolnych mocno różnicuje to, jak dziecko zareaguje na wydarzenie krytyczne.

Inne sytuacje i doświadczenia, które mogą przyczynić się do powstania traumy u dzieci to: 

• Bycie świadkiem przemocy, szczególnie wobec osób znaczących (m.in. ojca, matki, babci, rodzeństwa).
• Zaniedbanie (chroniczne doświadczenie traumatyczne – niezaspokajanie ważnych potrzeb dziecka, od podstawowych takich jak: pożywienie, bezpieczne miejsce, po dostarczanie uwagi, miłości, znaczenia).
• Doświadczanie przemocy fizycznej i psychicznej ze strony opiekunów.
• Nadużycia seksualne dziecka.
• Utrata – ważnej relacji z osobą, miejsca (domu), przestrzeni (miasta), przedmiotu.
• Zaburzone funkcjonowanie opiekunów dziecka, ze względu na własne choroby lub zaburzenia fizyczne, lub psychiczne.
• Katastrofy naturalne.
• Wypadki drogowe.
• Zdarzenia losowe np. pożar, napaść.

Ogromny negatywny wpływ na dziecko ma doświadczanie przez nie, przez długi okres czasu, negatywnej relacji z opiekunem. Takie działanie sprawia, że podważany jest cały świat dziecka i jego zdrowe funkcjonowanie. Kiedy czynnikiem zakłócającym jest nadużywanie przez rodzica czy opiekuna mówimy o traumie relacyjnej.

Jak trauma wpływa na funkcjonowanie dziecka?

Doświadczenie traumatyczne jest urazem psychicznym, zmienia znacząco funkcjonowanie psychologiczne dziecka i powoduje zaburzenia procesu samoregulacji. Dziecko do poradzenia sobie z emocjami, napięciem oraz przyswojeniem danej sytuacji, potrzebuje wsparcia osoby dorosłej. Jeśli relacja z dorosłymi osobami jest w jakiś sposób zachwiana, to doprowadza do zaburzenia nabywania umiejętności samoregulacji u dziecka. Następstwem tego jest dezintegracja jego świata, która powoduje ogromne poczucie winy i trudność z odnalezieniem się w rzeczywistości.

Ocena wpływu danego wydarzenia krytycznego, na funkcjonowanie małych dzieci jest bardzo trudna. Niestety często nie ma możliwości przeprowadzenia długich i szczegółowych wywiadów, a także nie ma możliwości użycia wielu technik, które są wykorzystywane w diagnozie i wsparciu dorosłych.

Według badaczki Leonory Terr istnieje kilka dziecięcych reakcji na wydarzenie urazowe np.:

• Tłumienie emocji związanych z traumą,
• zaburzenia snu,
• przesadna reakcja na niespodziewane bodźce, nieadekwatna do sytuacji,
• regresja (cofniecie się do wcześniejszego etapu rozwojowego),
• lęk przed prozaicznymi sprawami,
• unikanie myśli, sytuacji, miejsc przypominających o trudnym wydarzeniu,
• panika,
• rozdrażnienie, nadpobudliwość.

Badaczka wyróżnia też 4 specyficzne właściwości:

1. Bardzo wyraziste lub powtarzające się świadome wspomnienia związane z wydarzeniem krytycznym (obrazy, odczucia, wizualizacje).
2. Powtarzające się zachowania (odtwarzanie traumatycznych zdarzeń w zabawie, brak jest przyjemności płynącej z zabawy; odczuwanie fizycznego bólu, dotyku w części ciała związanej w jakiś sposób z traumatycznym zdarzeniem po skojarzeniu wyzwalacza z sytuacją).
3. Lęki typowe dla traumy – powiązane z doświadczeniami, które spowodowały lub poprzedzały zdarzenia traumatyczne.
4. Zmienione postawy wobec ludzi, życia i przyszłości – zawężenie perspektywy czasowej, brak planowania, zaangażowania się w działania, poczucie „utraconej przyszłości”, przekonanie, że traumatyczne zdarzenie znów się powtórzy.

Odróżnia się objawy związane z jednorazowym, nagłym wydarzeniem krytycznym od następstw powtarzających się doświadczeń urazowych.

Typ I – zaburzenia związane z nieoczekiwanym, nagłym, pojedynczym, wydarzeniem krytycznym: odtwarzanie wspomnień, obrazów związanych ze stresorem traumatycznym, unikanie miejsc, rzeczy kojarzących się z sytuacją, duża czujność, szczegółowe wspomnienia, które utrzymują się i pozostają żywe mimo wielu wysiłków dziecka podejmowanych w celu ich stłumienia.

Pojawia się ponowna ocena poznawcza, czyli często zadawanie sobie przez dziecko pytania „Dlaczego mi się to przydarzyło?”, „Co zrobiłam, że mnie to spotkało?”. Dziecko szuka powodów, wskazówek, aby wyjaśnić sobie sytuację. Jest to związane z myśleniem magicznym, próba odzyskania kontroli przez dziecko, zrozumienia, co doprowadziło do danej sytuacji. Może pojawić się poczucie winy, że w jakiś sposób dziecko swoim działaniem czy myśleniem przyczyniło się do danej sytuacji.

Zaburzenia typu II są związane z powtarzalnymi, wieloletnimi urazami, które wywołują u dziecka traumę. Dziecko żyje w ciągłej czujności i ma podwyższone napięcie, ponieważ ciągle spodziewa się, że dana urazowa sytuacja się powtórzy.

Uruchamia bardzo różne mechanizmy obronne, aby zachować swoją integralność oraz radzić sobie z tak nienormalną sytuacją. Pojawiają się: zaprzeczanie, tłumienie, dysocjacja(oddzielenie się umysłu od ciała, co powoduje znieczulenie ciała, amnezję), depersonalizacja, odrętwienie, autohipnoza, identyfikacja z agresorem, autoagresja. 

Często pojawiają się: wściekłość, nieustający smutek, trudność w dostosowaniu się do norm społecznych, nadpobudliwość psychoruchowa, samookaleczenie. Dziecko nie chce mówić o sobie, nie jest skłonne do empatii, ma zmniejszoną wrażliwość na ból. Często jego wspomnienia są poszatkowane, niepełne.

Doświadczanie długotrwałego zaniedbywania, wykorzystywania czy przemocy powoduje ogromne, negatywne konsekwencje w funkcjonowaniu dziecka. Może prowadzić do wykształcenia osobowości np. antyspołecznej czy borderline.

Kiedy dziecko nie radzi sobie z emocjami?

W sytuacji, gdy mamy świadomość, że dziecko doświadczyło bardzo trudnej, przeciążającej sytuacji warto je szczególnie obserwować. Sprawdzać, jak sobie radzi na co dzień – czy angażuje się w zabawę, codzienne obowiązki, jak reaguje w relacjach z rówieśnikami.

Pierwsze reakcje po zdarzeniu traumatycznym takie jak lęk, panika, obawa, trudność z uspokojeniem się, drażliwość, dystans wobec innych – są całkowicie normalne, te reakcje mogą się różnić w zależności od dziecka.

Jeśli jednak w dłuższej perspektywie czasu, kilku tygodni – dziecko jest wycofane, trudno mu się skupić na chwili obecnej, ciągle wraca do koszmarnych obrazów, widzimy, że na nowo przeżywa to, co się stało, jego funkcjonowanie się nie poprawia, nie chce podejmować kontaktów, mówi o swoim smutku, strachu – warto zgłosić się do psychologa dziecięcego, psychoterapeuty lub psychotraumatologa. Specjalista będzie mógł sprawdzić, czy w wyniku przeżycia kryzysowego wydarzenia nie pojawił się zespół zaburzeń stresu pourazowego (PTSD) lub inne zaburzenia, które dezorganizują życie dziecka.

Objawy, które powinny nas zaniepokoić:

• permanentne, nadmierne pobudzenie i rozdrażnienie, trudność z wyciszeniem się,
• przeżywanie bardzo silnego lęku, stresu,
• poczucie osamotnienia, izolacja, poczucie bycia innym, gorszym,
• ponowne przeżywanie traumatycznych wydarzeń, nasilenie koszmarów nocnych i odtwarzanie wspomnień w ciągu dnia,
• cofnięcie się do wcześniejszego etapu rozwoju (regresja) np. zaprzestanie mówienia.

Jak wspierać i pomagać dziecku w obliczu traumy?

Wsparcie dzieci i dorosłych w obliczu traumatycznego wydarzenia, to przede wszystkim zapewnienie im bezpiecznego schronienia i przestrzeni, gdzie będą mogli się sobą zaopiekować. Wsparcie materialne, finansowe oraz emocjonalne jest bardzo potrzebne dziecku i jego rodzinie.

Dziecko, które doświadcza nagłej, niespodziewanej utraty potrzebuje: bliskości swojego rodzica, zapewnienia o wsparciu, opiece nad nim, spokoju, rutyny i przewidywalności. Jako osoba trzecia, która chce pomóc dziecku – warto pamiętać, aby robić wszystko za zgodą rodzica dziecka.

W przypadku, kiedy chcemy rozmawiać z dzieckiem o sytuacji wojny, które bezpośrednio nie było narażone na działania wojenne:

• mówmy prawdę i opierajmy się na faktach, dostosowując język, specyfikę informacji oraz ich zakres do wieku i rozwoju dziecka,
• zapewniajmy o tym, że dziecko jest bezpieczne, że kontrolujemy sytuację, że będziemy je chronić,
• wykorzystajmy do rozmowy o wojnie książki lub bajki, które opowiadają np. o doświadczeniach uchodźstwa,
• słuchajmy i odpowiadajmy na pytania dziecka, pytajmy, co ma na myśli, mówiąc o różnych rzeczach,
• zaproponujmy działania, które służą pomocą osobom pokrzywdzonym w wyniku działań wojennych np. udział w zbiórce rzeczy dla potrzebujących dzieci i dorosłych,
• opowiedzmy, że w przedszkolu, szkole mogą pojawić się dzieci z innych krajów, które mogą być przestraszne oraz niepewne i warto miło je przyjąć, bawić się z nimi, a także pomagać im.

To, co pomaga w kontakcie z dzieckiem to uważność, empatia, słuchanie oraz bycie autentycznym w swoich zachowaniach i dzieleniem się emocjami.

Autor: mgr Paulina Gaworska-Gawryś