Przemoc ekonomiczna – czym jest i jak sobie z nią radzić?

Kto zazwyczaj jest sprawcą, a kto ofiarą przemocy ekonomicznej?

Najczęściej ofiarami przemocy ekonomicznej stają się kobiety, będące w bliskim związku ze sprawcą. Jednak czasami również kobiety wykorzystują tę formę krzywdzenia w relacjach partnerskich. Celem przemocowych zachowań jest uzyskanie kontroli, dominacji i władzy nad drugą osobą.

Należy również podkreślić, że ta forma przemocy rzadko występuje samodzielnie, często współtowarzyszy innym rodzajom przemocy, będąc używana przez sprawcę jako sposób na uzależnienie partnerki/partnera od siebie, uniemożliwiając w ten sposób opuszczenie toksycznego związku. Wiele kobiet, które są krzywdzone fizycznie i psychicznie, a których partnerzy stosują również przemoc finansową, obawia się odejść od sprawcy w przekonaniu, że nie dadzą sobie rady finansowo, nie będą miały gdzie mieszkać z dziećmi ani jak utrzymać je i siebie.

Brak zatrudnienia i pozostawanie na utrzymaniu partnera koreluje z doświadczaniem różnych form przemocy, szczególnie ekonomicznej. W szczególnie trudnej sytuacji są tutaj kobiety wychowywane w typowo patriarchalnym i konserwatywnym środowisku, gdzie podział zadań i ról społecznych jest jasno określony. Mężczyzna pracuje i zarabia, a kobieta zajmuje się ogniskiem domowym. Kobiety te czują się w obowiązku lub zostają niekiedy zmuszone, by „wybrać” pozostanie w domu i opiekę nad dziećmi, kosztem swojego rozwoju czy pracy zarobkowej. Jednocześnie sam fakt, że jedna z osób decyduje się za obopólną zgodą nie pracować zarobkowo i pozostać w domu, aby zająć się dziećmi i wykonywać pracę na rzecz gospodarstwa domowego nie jest przejawem przemocy ekonomicznej.

Należy pamiętać, że przemoc ekonomiczna może dotykać także osoby, które robią karierę zawodową i bardzo dobrze zarabiają, jednak pozostają w relacjach z partnerami, którzy nie dopuszczają ich do własnych zasobów lub w znaczny sposób kontrolują ich wydatki. Zdarza się wręcz, że sprawca przemocy sam jest osobą o niższych dochodach lub w ogóle celowo nie pracuje. W takiej sytuacji zdarza się, że otoczeniu trudno jest uwierzyć, że osoba posiadająca bardzo dobrą pozycję zawodową, i w odbiorze innych – materialną, może być ekonomicznie krzywdzona.

Szczególną grupą, która może doświadczać cierpienia w związku z konsekwencjami przemocy ekonomicznej, są dzieci wychowywane w domu, w którym jeden z rodziców krzywdzi ekonomicznie członków rodziny. Zdarza się, że w gabinecie terapeutycznym dorosłe już osoby opowiadają o wstydzie, jaki im towarzyszył na co dzień w związku z tym, że któryś z rodziców nie pozwalał wydawać pieniędzy na odzież, obuwie czy przybory szkolne, przez co były zmuszone chodzić w starych, zniszczonych rzeczach, nie raz doświadczając wyśmiewania ze strony rówieśników. Skrajną formą przemocy ekonomicznej mogą być działania obojga opiekunów, którzy nie zwracają uwagi na potrzeby materialne dzieci, co zwykle wiąże się z innymi formami przemocy i zaniedbania w danej rodzinie.

Przeczytaj również: Kiedy warto wybrać się do psychoterapeuty?

Jak rozpoznać przemoc ekonomiczną? Przykłady

Wśród przejawów przemocy ekonomicznej można zaobserwować:

• uniemożliwianie dostępu do rachunku bankowego, zarządzania nim oraz kontroli wydatków;
• zabranianie dostępu do gotówki oraz kart płatniczych;
• wymaganie od partnerki/partnera rozliczania się z każdego, nawet najmniejszego i najpotrzebniejszego wydatku przy jednoczesnym wydawaniu pieniędzy na własne zachcianki bez konsultacji z drugą stroną;
• zabranianie lub utrudnianie zdobywania wykształcenia, uniemożliwianie rozwijania kompetencji zawodowych oraz podejmowania pracy;
• ukrywanie własnych dochodów, nieudzielanie partnerowi informacji o sytuacji materialnej rodziny, korzystanie z zasobów materialnych i finansowych tylko jednej ze stron;
• uchylanie się od zobowiązań materialnych wobec dzieci, a po rozwodzie od obowiązku alimentacyjnego;
• branie kredytów bez wiedzy lub zgody partnera lub zmuszanie drugiej strony do ich zaciągania;
• obciążanie ofiary przemocy kosztami stałymi w wysokości nieproporcjonalnej do jej zarobków lub takimi, aby nic nie pozostawało na jej własne potrzeby;
• twierdzenie, że własność przedmałżeńska jednej ze stron jest własnością wspólną;
• uchylanie się od spłacania kredytów i zaciągniętych zobowiązań, przez co druga strona staje się odpowiedzialna lub zmuszona do ich regulowania;
• żerowanie na partnerce/partnerze lepiej zarabiającym poprzez celowe uchylanie się od podjęcia pracy zarobkowej, mimo takiej potrzeby czy konieczności;
• przerzucanie odpowiedzialności za sytuację materialną tylko na jednego partnera, uciekanie od rozmów na temat finansów i współodpowiedzialności za nie;
• w sytuacji rozstania niszczenie mienia partnerki/partnera.

Grupą społeczną, o której często zapomina się w dyskusji na temat przemocy, są osoby starsze, schorowane, zależne od innych. Z powodu swojej zależności od opiekunów, którzy sprawują nad nimi pieczę, rzadko dochodzi do ujawnienia jakiekolwiek formy przemocy. W przypadku seniorów przemoc ekonomiczna przyjmuje najczęściej formę bezprawnego i nieodpowiedniego zarządzania ich pieniędzmi oraz dobrami materialnymi. Może dochodzić do kradzieży, zmuszania lub doprowadzenia podstępem do przepisania własności na inną osobę, a także odmawiania dostępu do własnych zasobów finansowych.

Jak radzić sobie z przemocą ekonomiczną?

Niewątpliwie najkorzystniej byłoby zapobiegać różnym formom przemocy poprzez edukowanie już od najmłodszych lat, w formie adekwatnej dla danego wieku, czym jest przemoc i w jaki sposób powinny wyglądać zdrowe relacje między ludźmi. Jak wynika z obserwacji specjalistów pracujących z kobietami w Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia prowadzonego przez Instytut Psychologii Zdrowia, wiele osób nie jest świadomych, że to, co je spotyka, jest przemocą ekonomiczną. Sytuację tę utrwalają szkodliwe przekonania społeczne, np. że ten, kto zarabia więcej, w domu może o wszystkim sam decydować lub że osoba pracująca ma prawo wydzielać pieniądze i kontrolować wydatki partnera, który nie pracuje.

Niezwykle ważne jest też skoncentrowanie wysiłków na budowaniu adekwatnego, zdrowego poczucia własnej wartości, a także przekonania, że jako jednostka ma się prawo do bycia tratowanym z szacunkiem i po partnersku, co przełoży się na oczekiwanie, że ważne decyzje w związku będą omawiane i podejmowane wspólnie. Każda forma zniewolenia, a tym jest przemoc ekonomiczna, jest atakiem na podstawowe prawo człowieka, jakim jest prawo do wolności i samostanowienia. Ważnym elementem zapobiegania przemocy ekonomicznej jest zachęcanie kobiet do tego, aby dbały o swój rozwój zawodowy, kompetencje oraz niezależność finansową i emocjonalną.

Zobacz także: Neuropsycholog – czym się zajmuje i kiedy się do niego udać?

Co zrobić, gdy podejrzewamy, że sami doświadczamy przemocy ekonomicznej?

Jeśli nie mamy pewności, czy to, co nas spotyka ze strony partnera/partnerki, to przemoc ekonomiczna, warto omówić swoje wątpliwości z psychologiem lub psychoterapeutą. Takie konsultacje prowadzimy w Poradni Zdrowia Psychicznego Harmonia należącej do Grupy Lux Med. Można też zadzwonić, napisać lub udać się do najbliższego ośrodka interwencji kryzysowej lub skontaktować się z fundacjami działającymi na rzecz osób doświadczających przemocy.

Ocena kogoś z zewnątrz, kto zna i rozumie problematykę przemocy jest o tyle ważna, że osobie krzywdzonej często bardzo trudno jest rozeznać się, czy to, co ją spotyka, jest już przemocą, czy jest prawidłową formą zachowań w relacjach z drugim człowiekiem. Jest to zwykle efekt mechanizmów psychologicznych, które zostają uruchomione w sytuacji, w której dzieje się nam krzywda, zwłaszcza ze strony bliskiej osoby, od której czujemy się w jakiś sposób zależni. Może pojawiać się mechanizm zaprzeczania przemocy, usprawiedliwiania i racjonalizowania zachowań sprawcy, tendencja do ukrywania tego, czego się doświadcza z powodu głębokiego wstydu, lęku przed oceną, ale także w obawie przed odwetem i nasileniem przemocy ze strony sprawcy.

Również często otoczenie społeczne, w tym inni członkowie rodziny mogą przekonywać osobę doświadczającą przemocy, że przesadza, że nie ma się na co skarżyć, że druga osoba pewnie nie robi tego celowo. Zmiana takiego sposobu myślenia bywa trudna dla osoby krzywdzonej, dlatego też na tym etapie potrzebna jest pomoc psychologiczna, aby móc odzyskać zdolność racjonalnej oceny sytuacji, zbudować lub odbudować poczucie własnej wartości i sprawstwa, uświadomić sobie, a następnie wykorzystać posiadane zasoby emocjonalne, intelektualne, społeczne dla poprawy swojej sytuacji życiowej. Psycholog, psychoterapeuta towarzyszy, motywuje i wspiera osobę doświadczającą przemocy na każdym etapie wychodzenia ze szkodliwego układu ze sprawcą przemocy.

Bardzo ważne jest, aby osoba krzywdzona znalazła w swoim otoczeniu takich ludzi, którzy są jej życzliwi i którzy na poważnie będą brali jej słowa oraz będą zachęcali do szukania pomocy i/lub sami tej pomocy udzielą, np. w razie potrzeby wesprą w szukaniu pracy, pożyczą pieniądze w razie, gdy osoba pokrzywdzona nie będzie miała do nich dostępu, zapewnią przejściowo miejsce zamieszkania. Mogą być to osoby z najbliższego otoczenia, ale także np. członkowie grup wsparcia. Często to właśnie przełamanie bariery milczenia jest pierwszym krokiem do tego, aby znaleźć wyjście z sytuacji. Kolejnym krokiem może być sięgniecie po pomoc prawną i ustalenie, jakie działania są możliwe do podjęcia, aby bronić swoich praw.

Zobacz również: Psychoterapia par

Autor: mgr Kamila Raczyńska-Gutkowska - psycholog, psychoterapeutka