Jak działają szczepionki i kiedy się zaszczepić?

Szczepienia ochronne mają za zadanie chronić nas przed chorobami zakaźnymi. Pobudzają one układ odpornościowy, podobnie jak w przypadku naturalnego zakażenia. Szczepionki zawierają niezdolne do wywołania zakażenia fragmenty danego drobnoustroju lub całe inaktywowane ustroje, dzięki czemu organizm zdobywa odporność bez rozwijania objawów danej choroby. Szczepienia zazwyczaj przeprowadza się zgodnie z kalendarzem szczepień, natomiast nieszczepione osoby dorosłe, które chcą się zaszczepić, mogą to zrobić odpłatnie, niezależnie od kalendarza.

Cele szczepień ochronnych

Głównym celem szczepień ochronnych jest całkowita eliminacja danego drobnoustroju (eradykacja) ze środowiska. Dotychczas udało się to jedynie w przypadku ospy prawdziwej, ciężkiej choroby wirusowej, cechującej się wysoką śmiertelnością. Czasem jednak całkowita eradykacja patogenu jest niemożliwa – w takich przypadkach celem jest uzyskanie indywidualnej i zbiorowej odporności, chroniącej przed zakażeniem lub zapewniającej łagodniejszy przebieg choroby.

Mechanizm działania szczepionek

Szczepienia ochronne mają za zadanie wywołać odpowiedź układu odpornościowego, która jest zbliżona do reakcji organizmu na naturalny kontakt z patogenem. Każda szczepionka zawiera fragmenty drobnoustroju, przeciwko którym komórki układu immunologicznego – limfocyty B – wytwarzają przeciwciała. W przebiegu odpowiedzi na szczepienie powstają również komórki pamięci, które nawet po wielu latach od kontaktu z antygenem mogą wznowić produkcję przeciwciał. Komórki pamięci wspólnie z przeciwciałami pełnią niezwykle istotną funkcję, kiedy mimo szczepienia dojdzie do zakażenia, dzięki nim walka z patogenem trwa znacznie krócej, skraca się ogólny czas choroby i zmniejsza się ryzyko wystąpienia poważnych powikłań.

Pierwotna i wtórna odpowiedź poszczepienna

Odpowiedź pierwotna na szczepienie, czyli ta uzyskana po podaniu pierwszej dawki szczepionki, rozwija się powoli. Po rozpoznaniu antygenu dochodzi do podziału komórek odpornościowych, a także rozpoczyna się wytwarzanie przeciwciał. Są to głównie przeciwciała klasy IgM, które produkowane są w początkowym etapie odpowiedzi immunologicznej, jednak szybko zanikają kosztem trwalszych przeciwciał IgG. Mimo to ich stężenie narasta powoli i krótko utrzymuje się we krwi.

Zupełnie inna sytuacja występuje w przypadku ponownego kontaktu z antygenem, to znaczy w momencie podania drugiej dawki szczepionki. Proces rozpoznawania antygenu zachodzi znacznie szybciej, dzięki czemu komórki odpornościowe sprawniej się dzielą. Liczba wytworzonych przeciwciał jest większa niż w przypadku odpowiedzi pierwotnej. Są to od samego początku głównie przeciwciała IgG, silnie specyficzne wobec danego antygenu. Wszystko to sprawia, że odpowiedź immunologiczna uzyskana po podaniu drugiej dawki szczepionki jest silniejsza i trwalsza w porównaniu z przyjęciem tylko jednej dawki.

Składniki szczepionek

Każda szczepionka zawiera fragmenty drobnoustrojów, przeciwko którym wywoływana jest odpowiedź immunologiczna. Jest to składnik niezbędny, ponieważ bez niego nie byłoby możliwe wytworzenie odporności na dany patogen. W procesie produkcji szczepionki wszystkie drobnoustroje są poddawanie atenuacji – jest to proces pozbawiania ich właściwości chorobotwórczych. Na podstawie sposobu unieszkodliwienia drobnoustroju wyróżniamy:

• szczepionki zawierające żywe drobnoustroje, które w wyniku modyfikacji są niezdolne do rozwoju zakażenia;
• szczepionki zawierające nieżywe drobnoustroje;
• szczepionki zawierające tylko określone fragmenty nieżywych drobnoustrojów, na przykład białka powierzchniowe czy inaktywowane toksyny;
• szczepionki zawierające antygeny patogenów, syntetyzowane za pomocą metod inżynierii genetycznej.

Oprócz tego szczepionki mogą zawierać także dodatkowe substancje, tzw. adiuwanty, które spowalniają uwalnianie składników z miejsca podania i dzięki temu wzmacniają odpowiedź immunologiczną. Często dodawane są także bezpieczne konserwanty, które mają za zadanie zwiększyć trwałość i ułatwić transport szczepionki.

Szczepienia obowiązkowe i zalecane

Pod względem praktycznym szczepienia dzieli się na obowiązkowe i zalecane. W przypadku szczepień obowiązkowych wszystkie dawki podawane zgodnie z kalendarzem szczepień są refundowane. Zalicza się do nich szczepionki na:

• gruźlicę (BCG);
• wirusowe zapalenie wątroby typu B;
• rotawirusy dla dzieci urodzonych w 2021 roku;
• błonicę, tężec i krztusiec;
• polio;
• Haemophilus influenzae typu B;
• pneumokoki;
• odrę, świnkę i różyczkę.

Pozostałe szczepienia, to znaczy przeciwko rotawirusom (dla dzieci urodzonych w roku 2020 i starszych), grypie, meningokokom, wirusowi brodawczaka ludzkiego, ospie wietrznej, WZW A i kleszczowemu zapaleniu mózgu, to szczepienia zalecane, nieobowiązkowe i nierefundowane.

Kiedy należy się szczepić?

Aby szczepienia były jak najbardziej skuteczne, należy je przeprowadzać zgodnie z kalendarzem szczepień. Jest to co roku uaktualniany schemat zarówno szczepień obowiązkowych, jak i zalecanych dla noworodków, dzieci i młodzieży do 19. roku życia. Dodatkowe dawki przypominające niektórych szczepionek można podawać u osób, których kalendarz nie obejmuje, to znaczy powyżej 19. roku życia. Jedną z takich szczepionek jest szczepienie na tężec, które u dorosłych powinno się powtarzać co dziesięć lat, a także można je przyjąć w celu profilaktyki zakażenia, kiedy doszło na przykład do zabrudzenia rany. Wszystkim osobom dorosłym, które nie zostały zaszczepione w dzieciństwie, zaleca się wykonanie szczepień przeciwko patogenom z kalendarza szczepień. W tym przypadku są to jednak szczepienia zalecane i odpłatne.