Dziecko w żałobie – jak je wspierać?

1. Rozmawiaj z dzieckiem.

Ważne jest, aby o śmierci rozmawiać a także rozmawiać o odczuciach, które ona budzi. Jeśli dziecko pyta o śmierć warto jest na te pytania odpowiadać – nawet, jeśli wydają się one być surrealistyczne lub niepoważne. Nie ma niemądrych lub błahych pytań. A sam proces ich zadawania jest swoistą eksploracją tematu, która powinna nastąpić na warunkach określonych przez dziecko i w przyjętym przez niego tempie. Używaj prostych słów, aby mówić o śmierci. Zachowaj spokój i troskę, gdy mówisz dziecku, że ktoś umarł. Używaj słów, które są jasne i bezpośrednie. „Mam smutne wieści do przekazania. Babcia dzisiaj zmarła.” Zatrzymaj się, aby dać dziecku chwilę na przyswojenie twoich słów.

2. Zapewnij poczucie bezpieczeństwa i bliskości.

Naturalnym źródłem pomocy dla dziecka jest rodzina. Przebywaj z dzieckiem, wspólnie spędzaj czas, przytulaj, bądź blisko. Bezcenne jest towarzyszenie w przeżywaniu sytuacji. Jeśli to możliwe zachowaj standardowy rytm dnia tj. wcześniejszy rytm odrabiania lekcji, czas posiłków a także pory snu. Jeśli jednak coś zmieni się w codziennym zachowaniu dziecka – aktywnie na to reaguj. Zadbaj, aby rodzina była razem. Unikaj wszelkich ekstremalnych zachowań i dodatkowo nie obarczaj przewidywaniami jeszcze gorszych scenariuszy na przyszłość. Natomiast, jeśli śmierć bliskiej osoby będzie powodem do zmiany rutyny dnia – poinformuj o tym dziecko wcześniej.

3. Bacznie obserwuj.

Czasami trudno jest zobaczyć ból i cierpienie dziecka, zwłaszcza, gdy jest ono spowodowane stratą. Możliwe, że nigdy wcześniej nie doświadczyło straty i odczucia, które przeżywa są dla niego obce. Dzieci przeżywają żałobę na swój sposób. Dla niektórych dzieci wycofanie się w świat gier wideo jest ich wybranym sposobem radzenia sobie z trudną sytuacją. U innych może wystąpić regres rozwojowy, na przykład moczenie nocne, mimo że wcześniej pokonały tę fazę.

4. Naucz i pozwól wyrażać emocje.

Powstrzymaj się od komentarza pt.: „Wszystko będzie dobrze”. Pozwól wyrazić emocje. Dopytuj, jeśli dziecko chce rozmawiać. Stwarzaj sytuacje do rozmowy. Pomocne może być sformułowanie „odnoszę wrażenie, że czymś się martwisz”. Bądź wrażliwy na pozawerbalne oznaki przeżywania przez nie straty. Dziecko, zwłaszcza małe, posługuje się innymi formami ekspresji niż słowa, swoje emocje wyraża poprzez zabawę bądź nadpobudliwe zachowanie. Opowiedz dziecku o mogących się pojawić w najbliższym czasie uczuciach i reakcjach. Starszemu dziecku może to bardzo pomóc. Mniejsze dzieci warto zapewnić, że to, co się stało, nie jest ich winą. Warto jest nauczyć dziecko w sposób bezpieczny dla niego wyrażać emocje. Powinniśmy również sami je okazywać. Warto rozmawiać o emocjach oraz wyjaśniać ich powód np. „płaczę, ponieważ jest mi smutno” lub „wiem, że jesteś bardzo smutny. Ja też jestem smutna. Oboje bardzo kochaliśmy babcię i ona też nas kochała”. Zmiany w zachowaniu mogą być przyczyną przeżywanych emocji. Jeśli cała rodzina cierpi z powodu śmierci bliskiej osoby, często dziecko doświadcza podwójnej straty – śmierci bliskiej osoby i straty pogrążonego w żałobie rodzica. Chociaż trudno jest odłożyć emocje związane z żalem na bok, pamiętaj, że dzieci są bezbronne, czerpiąc wskazówki ze sposobu, w jaki radzisz sobie ze stratą. Jeśli się ukryjesz i wycofasz, one mogą zrobić to samo. Dzieciom może być trudniej wyjść z emocjonalnej skorupy niż dorosłym. Jeśli potrzebujesz czasu na regulację lub ocenę emocji, znajdź wspólne zajęcia, które mogą zaoferować każdemu z was ekspresję emocji. Pomóc może wspólne rysowanie lub malowanie emocji lub zapisywanie trudnych emocji i chowanie do specjalnego „emocjonalnego pudełka”.

5. Aktywnie słuchaj dziecka.

W tym szczególnym czasie skup się na aktywnym słuchaniu. Okaż dziecku zainteresowanie. Staraj się zrozumieć jego punkt widzenia. Warto podsumować własnymi słowami to, co powiedziało dziecko, aby być pewnym, że się rozumiecie. Pytaj, jeśli nie jesteś pewny, że dobrze zostały zrozumiane intencje lub uczucia dziecka. Przekaż informację zwrotną z tego, co usłyszałeś, opowiedz jak zostało odebrane to, co dziecko powiedziało lub jakie uczucia w Tobie wzbudziła rozmowa. Sam fakt, że jego problemy są dostrzegane i wysłuchane może okazać się kojący.

6. Rozmawiaj o zmarłym.

Wspominaj z dzieckiem osobę zmarłą ilekroć chce. Samemu również nie powstrzymuj się od inicjowania wspomnień. Nieraz dziecko nie będzie chciało rozmawiać o zmarłym. Nie zmuszaj go. Pomóż dziecku zapamiętać tę osobę. W nadchodzących dniach i tygodniach zachęć dziecko do rysowania lub pisania historii o ukochanej osobie. Nie unikaj mówienia o osobie, która zmarła. Dzielenie się szczęśliwymi wspomnieniami pomaga uleczyć smutek.

7. Uprzedź jak będzie wyglądał pogrzeb.

Wyjaśnij też, co stanie się po nabożeństwie. Na przykład: „Wszyscy pójdziemy razem zjeść. Ludzie będą rozmawiać. Będą się przytulać. Może się zdarzyć, że będą się śmiać. Rozmowa o szczęśliwych chwilach z babcią i byciu razem pomaga ludziom poczuć się lepiej. Daj swojemu dziecku rolę. Pozwól dzieciom zdecydować, czy chcą wziąć udział i w jaki sposób w pogrzebie. Wyjaśnij wydarzenia, które będą miały miejsce. Pozwól dzieciom uczestniczyć w rytuałach, takich jak oglądanie, pogrzeby lub nabożeństwa żałobne. Uprzedź, że będzie wielu ludzi, którzy kochali babcię. Będziemy rozmawiać o życiu osoby zmarłej. Mogą nam powiedzieć: „ Przykro mi z powodu twojej straty ”. Możemy powiedzieć „Dziękuję” lub „Dziękuję za przybycie”. Możesz zostać blisko mnie i trzymać mnie za rękę, jeśli chcesz. Być może trzeba będzie wyjaśnić dziecku co to jest pochówek lub kremacja. Na przykład: „Po pogrzebie odbywa się pochówek na cmentarzu. Ciało osoby znajduje się w trumnie (lub urnie), która jest zakopywana w ziemi podczas specjalnej ceremonii.

8. Towarzysz w przeżywaniu etapów żałoby.

Zapewnij dziecku komfort i spokój. Zwróć uwagę, czy Twoje dziecko wydaje się smutne, zmartwione lub zdenerwowane. Zapytaj o uczucia i słuchaj. Poinformuj dziecko, że potrzeba czasu, aby poczuć się lepiej po śmierci bliskiej osoby. Niektóre dzieci mogą mieć problemy ze snem lub mieć lęki lub zmartwienia. Poinformuj dziecko, że te rzeczy się poprawią. Daj mu więcej czasu i opieki. Grupy wsparcia i poradnictwo mogą pomóc dzieciom, które potrzebują większego wsparcia. Pomóż swojemu dziecku poczuć się lepiej. Zapewnij mu komfort, którego potrzebuje, ale nie skupiaj się na smutnych uczuciach. Po kilku minutach mówienia i słuchania przejdź do czynności lub tematu, który pomoże Twojemu dziecku poczuć się trochę lepiej. Bawcie się, twórzcie sztukę, gotujcie lub idźcie gdzieś razem. Daj dziecku czas na wyleczenie się ze straty. Żałoba to proces, który zachodzi w czasie. Pamiętaj, aby często rozmawiać i słuchać, aby zobaczyć, jak dziecko się czuje i jak sobie radzi. Uzdrowienie nie oznacza zapomnienia o ukochanej osobie. Oznacza pamiętanie o osobie z miłością. Wspomnienia pełne miłości wzbudzają dobre uczucia, które wspierają nas w dalszym cieszeniu się życiem.

9. Celebruj ważne daty.

Urodziny, dzień matki czy inny dzień poświęcony krewnemu, który zmarł, wszystkie ważne rocznice w życiu zmarłego – one nadal są ważne. Odwiedzajcie cmentarz podczas tych wydarzeń, rozmawiajcie o osobie, której już z wami nie ma. Pozwólcie, by nadal była częścią waszej rodziny. Dla niektórych ciągłe celebrowanie urodzin zmarłego lub odwiedzanie cmentarza, na którym pochowany jest bliski członek rodziny we własne urodziny ma wymiar terapeutyczny.

10. W razie potrzeby uzyskaj dodatkową pomoc.

Jeśli śmierć bliskiej osoby była nagła, głęboko stresująca lub gwałtowna, dziecko może potrzebować terapii, która pomoże wyzdrowieć. Jeśli cierpienie Twojego dziecka trwa dłużej niż kilka tygodni lub jeśli uważasz, że Twoja rodzina potrzebuje więcej pomocy, porozmawiaj z psychologiem. Żałoba nie jest chorobą, a jej przeżywanie może przybrać różny obraz. Czasem potrzebna jest pomoc specjalisty. 

Jedną z oznak, że żałoba przybrała niepokojący charakter, może być fakt, że „nie mija”, to znaczy, że po kilku miesiącach nie zmienia się sposób odczuwania żalu po stracie bliskiej osoby. Na przykład nadal odczuwane są bardzo silne emocje, podobne do tych z początkowego okresu żałoby, które hamują proces powrotu do realnego życia. Wydaje się, że dziecko jest „we władaniu” rozpaczy, poczucia winy czy wrogości. Innym przejawem zachowania, na które trzeba zwrócić uwagę, jest nieumiejętność zerwania realnej więzi ze zmarłym pomimo upływu czasu. Sygnałem alarmowym powinny być reakcje dziecka świadczące o tym, że nie pozwoliło ono zmarłemu „odejść”. Dziecko rozmawia ze zmarłym, widzi go, nie zgadza się, by przenieść jego rzeczy, zachowuje się tak, jakby zmarły nadal żył. Do specjalisty należy się udać także wówczas, jeśli zachowanie dziecka zagraża jego życiu lub zdrowiu, na przykład od dłuższego czasu cierpi na bezsenność albo zapowiada popełnienie samobójstwa. Spotkania z terapeutą lub z grupą wsparcia mogą pomóc w uporządkowaniu uczuć, w znalezieniu rozwiązań problemów i spowodować, że osoba w żałobie, chociaż przez chwilę poczuje się zrozumiana.

Autorka: Anna Wabnic – psycholog