Diagnostyka ADHD - MOXO, DIVA, CONNERS

ADHD jest zaburzeniem neurorozwojowym i charakteryzuje się utrwalonym wzorcem deficytu uwagi i/lub nadaktywności z impulsywnością, który zakłóca funkcjonowanie lub rozwój osoby i rozpoczyna się w dzieciństwie tj. objawy występują przed 12 rokiem życia. Ten wzorzec to unikalny zbiór objawów, który nie ulega dużym zmianom w czasie. Z zaburzeń ADHD się nie wyrasta, chociaż część osób przestaje spełniać kryteria diagnostyczne w dorosłości. Ma to związek z tym, że wraz z wiekiem mamy większe możliwości kontroli impulsów i regulacji emocji oraz nabywamy umiejętności, które pozwalają nam radzić sobie z różnymi problemami. Wiele dorosłych z ADHD ma już pewne strategie radzenia sobie, które mogą objawy minimalizować, np. planując zadania, zaczynają od nadania im priorytetu.

W ADHD deficyt uwagi manifestuje się między innymi: niekończeniem zdań, brakiem wytrwałości, trudnością skupienia uwagi na zadaniu, dezorganizacją działania. Nadaktywność, to nadmierna aktywność ruchowa, która nie odpowiada okolicznościom i może przejawiać się wierceniem się, nadmiernym ruchem stóp i rąk, gadatliwością. Impulsywność manifestuje się przez m.in. pospieszne, realizowane w jednej chwili i nieprzemyślane wcześniej działania, które mogą stwarzać poważne niebezpieczeństwo dla osoby. Może też być pragnieniem natychmiastowej nagrody, niemożnością odraczania gratyfikacji.

Każdemu z nas czasami zdarza się być bardziej impulsywnym, nieobecnym podczas spotkań lub porzucać zainteresowania i obowiązki, a także sprzątając zabrać się za wszystkie pomieszczenia jednocześnie. Każde kryterium diagnostyczne dla ADHD może dotyczyć nas konsekwentnie przez dłuższy czas w życiu. Jednak w związku z tym, że jest to zaburzenie, które wiąże się z innym funkcjonowaniem układu nerwowego, to jego objawy muszą pojawiać się od dzieciństwa i utrzymywać w czasie. Wiele innych zaburzeń ma cechy wspólne z ADHD, co podnosi trudność w postawieniu trafnej diagnozy.

Trudności diagnostyczne

Jest wiele trudności diagnostycznych związanych z ADHD, a w szczególności w przypadku diagnozy osób dorosłych. Oto kilka z nich:

• Nie mamy żadnego wskaźnika biologicznego, który mógłby pomagać w diagnozie. To oznacza, że ani badania z krwi (np. poziomy hormonów), ani obrazowe (wielkość poszczególnych obszarów mózgu, jego aktywność na bodźce) nie nadają się w tym przypadku do analizy.
• Testy badające uwagę, spostrzegawczość i koncentrację nie mogą być interpretowane jednoznacznie.
• Osoby dorosłe często mają już współistniejące zaburzenia, których objawy mogą „ukrywać” ADHD.
• Niektóre uszkodzenia mózgu oraz używane substancje psychoaktywne mogą dawać objawy charakterystyczne dla ADHD.
• Dzieci, które nie przejawiają nadmiernej impulsywności i nadaktywności (szczególnie dziewczynki) nie są kierowane na diagnozę.
• Dorośli często nie pamiętają dobrze swojego dzieciństwa i/lub nie mają możliwości zaprosić do diagnozy osoby, która mogłaby podzielić się swoimi wspomnieniami.
• Niektóre objawy są społecznie postrzegane jako lenistwo, słaba wola, nie dbanie o innych i „narcyzm”. W efekcie opóźnia to zgłoszenie się na diagnozę.
• W związku z częstą dziedzicznością ADHD część objawów może być postrzegana jako występująca u wszystkich w podobnym nasileniu, np. „u mnie cała rodzina zawsze się spóźniała”, „mamy rodzinnie słabą pamięć do terminów spotkań”. W efekcie opóźnić zgłoszenie się na diagnozę.

Prócz wymienionych trudności bardzo ważne jest wzięcie pod uwagę innych potwierdzonych (lub przypominających) już zaburzeń oraz dobre zróżnicowanie ich od potencjalnego ADHD. Niektóre zaburzenia o podobnych objawach to:

• Zaburzenie opozycyjno-buntownicze – które charakteryzuje się sprzeciwem przed wykonywaniem zadań domowych, nauką, szczególnie kiedy wymaga własnego zaangażowania i jest to rodzaj protestu.
• Okresowe zaburzenie eksplozywne – w którym występuje wysoki poziom impulsywności zachowania, ale nie występuje problem z utrzymaniem uwagi.
• Inne zaburzenie neurorozwojowe – np. spektrum autyzmu, stereotypie ruchowe.
• Specyficzne zaburzenie uczenia się – wynika często z frustracji, braku zainteresowania lub ograniczonych zdolności.
• Niepełnosprawność intelektualna – objawy podobne do ADHD nie występują, kiedy zadania nie wymagają wiedzy szkolnej. U osoby z niepełnosprawnością, konieczna jest nieuwaga i nadaktywność w nasileniu nieproporcjonalnym do wieku umysłowego.
• Zaburzenia lękowe – objawy nieuwagi dotyczą ADHD i zaburzeń lękowych, jednak w ADHD nieuwaga jest wynikiem większego zainteresowania bodźcami z zewnątrz, nową ciekawą aktywnością, a nie obawami i obsesjami. Obawy i obsesje mogą też powodować niepokój ruchowy, w ADHD jest od nich oderwany.
• Zaburzenia depresyjne – trudności w koncentracji tylko w czasie epizodu.
• Zaburzenie dwubiegunowe – epizody wzmożonej aktywności, impulsywności, pogorszenia skupienia uwagi występują epizodycznie i trwają kilka dni. W ADHD nie łączą się z nastawieniem wielkościowym.
• Zaburzenie używania substancji – objawy ADHD muszą występować przed używaniem.
• Zaburzenia osobowości – dla ADHD nie jest charakterystyczny strach przed porzuceniem, samouszkodzenia, silna ambiwalencja.

Diagnostyka –MOXO, DIVA-5, CONNERS-3 i inne

W diagnostykę zaangażowani są psycholog diagnosta, psychiatra a niekiedy neurolog dziecięcy i neuropsycholog. Pomocni mogą okazać się również rodzina i znajomi. Podczas spotkań zbiera się szczegółowy wywiad rozwojowy, aby zrozumieć znaczenie i formę objawów aż do czasu diagnozy. Szczególnie ważne jest zaangażowanie rodziców i nauczycieli lub wychowawców wczesnoszkolnych, aby zebrać wszystkie niezbędne informacje.

Podczas diagnozy wykonuje się też różne testy – w tym neuropsychologiczne – które pomagają określić obszar i stopień problemu. Niektóre mogą być robione wielokrotnie w celu oceny skuteczności leczenia. Takim testem jest np. MOXO.

MOXO

MOXO to test wykonywany na komputerze z możliwością zdalnego przeprowadzenia badania, dla osób od 6 do 70 lat. Dla dzieci trwa około 15 minut, a dla dorosłych około 19 minut. Polega na jak najszybszym wciskaniu klawisza, kiedy na ekranie pojawi się element, o reakcję na który jesteśmy proszeni w badaniu. Na ekranie pojawiają się też inne elementy, które mają odciągać naszą uwagę. Bada 4 wskaźniki: uwagę, czas reakcji, impulsywność oraz nadaktywność. Ten test jest narzędziem wykorzystywanym w wielu badaniach, ponieważ dobrze symuluje codzienne trudności i umożliwia ocenę wprowadzonego leczenia.

DIVA-5

Wywiad diagnostyczny dla osób dorosłych DIVA-5 jest najczęściej stosowany przesiewowo, ponieważ dotyczy głównych objawów ADHD zawartych w DSM-5. Trwa od 1 godziny do półtora Może być dobrym wstępem do diagnozy, kiedy nie jesteśmy pewni, czy objawy o których słyszeliśmy lub czytaliśmy świadczą o ADHD. Może być wykonana zdalnie, a niektóre ośrodki przyjmują samodzielnie wypełnione arkusze. W przypadku samodzielnego wykonania ważne jest, aby diagnosta wspólnie z badanym prześledził wszystkie pozycje testowe.

CONNERS 3

Kwestionariusze Conners 3 pomagają w diagnozie ADHD i zaburzeń współwystępujących, takich jak zaburzenia zachowania i zaburzenia opozycyjno-buntownicze u dzieci. Stosuje się go jako badanie przesiewowe oraz by dopasować program terapii do indywidualnych potrzeb dziecka i śledzić jej postępy. Jest również wykorzystywany w badaniach naukowych nad ADHD, CD i ODD. W procesie bierze udział nauczyciel, rodzice oraz badany jeśli ma 8 do 18 lat. Kwestionariusze mają wersje skrócone i pełne. Pełne rekomendowane są do pierwszej diagnozy, natomiast skrócone do dalszej oceny objawów i ich nasilenia w czasie. Pełna wersja zajmuje około 20-25 minut, a skrócona 10 minut. Test pozwala na procentowe ujęcie prawdopodobieństwa występowania ADHD.

Inne metody

Narzędziami pomocniczymi w diagnozie mogą być inne testy badające koncentrację, uwagę i spostrzegawczość takie jak np. TUS (test uwagi i spostrzegawczości) oraz d2-R (test koncentracji i uwagi). Oba polegają na wykreślaniu elementów docelowych, wyszukaniu ich wśród dystraktorów. Test d2-R pozwala w niektórych przypadkach na określenie zdolności do utrzymywania uwagi w czasie.

W diagnozie ADHD czasami wykonuje się diagnozę różnicową z zaburzeniami osobowości. Wtedy wykorzystuje się takie metody jak MMPI-2 i SCID-5. Pierwszy nazywany jest Minesockim Wielowymiarowym Inwentarzem Osobowości. Pozwala na wnioskowanie o cechach osobowości, a także objawach niektórych zaburzeń psychicznych. Zawiera 567 pytań i można wykonywać go w formie tradycyjnej tj. papier-ołówek oraz komputerowej, również zdalnie.  Niektóre cechy ADHD mogą mieć swoje odzwierciedlenie w wynikach tego testu. SCID-5 składa się z dwóch arkuszy. Pierwszy to test prawda/fałsz, gdzie badany ustosunkowuje się do 110 stwierdzeń i może być traktowany przesiewowo. Drugi arkusz to wywiad diagnostyczny, który przeprowadza diagnosta, dopytując o różne cechy zaburzeń osobowości zawarte w DSM-5. Test ma charakter stacjonarny i wypełnia się go ręcznie.

Autorka: Magdalena Rybicka, psycholog