Czym jest osobowość narcystyczna? Jak się objawia i jakie są możliwości leczenia?

Czym jest zaburzenie Narcystyczne (DSM V)?

Według DSM V (Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) narcystyczne zaburzenie osobowości to stały wzorzec zachowań i reakcji emocjonalnych związanych z poczuciem wyższości (w wyobraźni i zachowaniu), potrzebą bycia podziwianym i brakiem zdolności do współodczuwania, rozpoczynający się u młodych dorosłych i występujący w różnych warunkach, charakteryzujący się co najmniej pięcioma cechami z poniższych:

1. Wielkościowe przekonania co do swojej wartości (np. wyolbrzymianie swoich osiągnięć i talentów, oczekiwanie bycia traktowanym lepiej niż inni, pomimo braku znacznych osiągnięć).
2. Pochłonięcie wyobrażeniami o nieograniczonych: sukcesie, władzy, doskonałości, pięknie lub miłości idealnej.
3. Przekonanie o byciu kimś wyjątkowym i niepowtarzalnym, tym samym rozumianym wyłącznie przez osoby o wysokim statusie społecznym i bycie zdolnym do przebywania wyłącznie w towarzystwie takich osób.
4. Nadmierna potrzeba bycia podziwianym.
5. Poczucie bycia uprzywilejowanym (tzn. irracjonalne oczekiwania bycia traktowanym lepiej niż inni, pomimo braku znaczących osiągnięć).
6. Wykorzystywanie innych osób do osiągnięcia swoich celów.
7. Brak zdolności do współodczuwania: niechęć do rozpoznawania lub identyfikowania się z uczuciami albo potrzebami innych osób.
8. Częste poczucie zazdrości wobec innych lub przekonanie o tym, że to inni są zazdrośni.
9. Aroganckie, wyniosłe zachowywanie się lub postawa.

Podsumowując, narcystyczne zaburzenie osobowości to utrwalony i usztywniony wzorzec charakteryzujący się wielkościowymi przekonaniami na temat własnej osoby, która nadmiernie oczekuje podziwu i poczucia bycia uprzywilejowaną. Jednostka skupia się na poczuciu wyższości i ochronie poczucia własnej wielkości, tworzy relacje pozbawione empatii i równości oraz nie może prawidłowo się rozwijać.

Przeczytaj również: Choroby psychiczne - rodzaje, objawy i leczenie

Jak objawia się osobowość narcystyczna?

Objawy osobowości narcystycznej to:

• wyolbrzymianie poczucia własnej wielkości,
• chęć rywalizacji,
• oczekiwanie specjalnych względów przy nikłym wglądzie w siebie oraz sytuacje,
• częste narzekanie na zachowania innych,
• lekceważenie własnych problematycznych zachowań.

Zdarza się przedstawianie siebie jako osoby „fascynującej”. Osoby wykazujące cechy osobowości narcystycznej rzadko przyznają się do żalu, skruchy czy odpowiedzialności za własne problemy (o ile dopuszczają, że je w ogóle posiadają). Ponadto domagają się uznania swoich osiągnięć, dóbr materialnych oraz przedmiotów fizycznych i statusu społecznego. Stanowi to pewien rodzaj tarczy, która ma chronić taką osobę przed przekonaniami o własnej niższości i niezasługiwaniu na miłość oraz przed poczuciem wstydu.

Człowiek narcystyczny łamie reguły wzajemności społecznej – domaga się uznania, ale jednakowo nie potrafi docenić innych – zamiast tego rywalizuje, wywyższa się oraz może dążyć do unicestwienia każdego, kto stanie na jego „terytorium”. Odznacza się czarującym wdziękiem, arogancją, dewaluacyjnymi komentarzami, uwagami, nietaktownymi zachowaniami – roszczeniowość, przejmowanie inicjatywy. Osądza otoczenie, ale jest to zachowanie automatyczne, które ma dawać siłę tej osobie i bawić towarzystwo.

Co dzieje się, gdy osobom z cechami osobowości narcystycznej stawia się granice? Osoby takie mogą nagle defensywnie zmienić się w „złoczyńców”. Wielu z nich może zadręczać wybrane osoby dezaprobatą, szyderstwem, kontrolowaniem dowolnie wybranych czynności. Żartobliwość, siła, pewność siebie są jedynie fasadą, która może otoczenie przyciągać, dopóki nie zorientuje się ono, że ma podsycać płomień narcyzmu ciągłym aplauzem i aprobatą.

Pacjent z rysem osobowości narcystycznej zgłasza się na terapię, ponieważ osoby będące z nim w relacji (bliskich stosunkach) stawiają ultimatum. Zdarza się również, że traci dostęp do cennych zasobów albo staje w obliczu jakiegoś upokorzenia – utraty statusu pracy (np. poprzez zwolnienie).

Typy narcyzmu 

Obecnie wyróżniane są dwa typy narcyzmu:

1. Typ wielkościowy (jawny)
2. Typ wrażliwy (ukryty)

Te dwa typy narcyzmu oprócz różnic mają również wspólne podłoże, którym jest poczucie uprzywilejowania, próżność, lekceważenie i nieliczenie się z innymi czy fantazjowanie o sobie i swojej wartości. Jest również wiele czynników specyficznych w każdej z form narcyzmu.

Narcyzm wielkościowy (jawny)

Charakteryzuje się podwyższonym poczuciem wartości, ekstrawersją, pewnością siebie, roszczeniową postawą, agresją, potrzebą bycia w centrum uwagi. Ponadto ważną rolę w życiu takich osób odgrywa samodoskonalenie siebie poprzez dewaluację innych oraz pełen pretensjonalności obraz siebie. Są to osoby czarujące, cieszące się dużą popularnością, ale tworzące też dużo konfliktów interpersonalnych, samolubne i dominujące w interakcjach o dłuższym stażu.

Narcyzm wrażliwy (ukryty)

Charakteryzuje się wysoką wrażliwością na zranienia, obniżoną samooceną, niepokojem, postawą obronną, wstydem, nieśmiałością, obniżonym nastrojem, lękiem, poczuciem niepewności. Wiąże się z postawą unikową, ale jednocześnie towarzyszy mu silna potrzeba akceptacji i aprobaty społecznej. Jeżeli otoczenie nie spełni oczekiwań lub sytuacja jest dla tej osoby niejasna, wówczas może się wycofywać, mieć poczucie odrzucenia, postrzegać wrogo świat zewnętrzny. Ekspresja nieśmiałości oraz skrępowania połączona z ukrytym poczuciem uprawnień i wygórowanymi oczekiwaniami może prowadzić do tłumionego gniewu i nieprzyjemnych emocji, takich jak wstyd czy depresja.

Zobacz również: Test psychologiczny w kierunku zaburzeń osobowości

Osobowość narcystyczna a związki

Według Kernberga psychopatologia narcystyczna par ma zróżnicowany obraz. Jedne pary mogą świadomie starać się o to, by publicznie utrzymywać nieprawdziwy obraz związku, inne nieświadomie pozwalają na bezkompromisowe wykorzystywanie się. Budowanie wspólnego życia z drugą osobą budzi w partnerze narcystycznym lęk przed uzależnieniem się od niej.

Teorie mówią również o tym, że osoby narcystyczne tworzą relacje, w których wielkościowe iluzje są wzmacniane przez osobę bliską. Dzieje się tak, ponieważ niska samoocena osoby narcystycznej będącej w związku, jest w ten sposób podtrzymywana. Jednocześnie relacja powoduje lęk przed zranieniem oraz odrzuceniem, dlatego może się zdarzyć, że osoby narcystyczne będą wybierać do relacji osoby niedostępne lub będą unikać związków.

Zarówno narcyz wrażliwy, jak i wielkościowy to osoba zaborcza w związku, mająca tendencje do poniżania w celu ochrony swojego idealnego „Ja”. Millon i współpracownicy twierdzą również, że osoba narcystyczna wśród rodziny będzie dążyć do realizacji własnych fantazji i sukcesów kosztem możliwości spędzania wspólnie czasu. Wszystko to ku swojej chwale. Osoba narcystyczna będzie rozpatrywać poszczególnych członków rodziny pod kątem własnych korzyści, nie biorąc pod uwagę ich planów, marzeń, potrzeb. Zdolność do odczuwania empatii jest najważniejszą właściwością zdrowego związku, a u osób narcystycznych ta zdolność jest ograniczona.

Związki, w jakie wchodzą osoby narcystyczne, są płytkie, przejściowe, pozbawione poczucia wspólnoty – narcyzy nie angażują się. Mają tendencje do idealizowania bliskości z innymi, ale przez krótki czas. Początkowo idealizują partnera, jednak ta zawyżona ocena szybko się kończy, ponieważ znajdują nowego, w ich mniemaniu lepszego. Może to wynikać również z tego, że osoba narcystyczna w związku doświadcza zaangażowania i intymności, a to może być postrzegane dla niej jako zagrażające.

U osób narcystycznych będzie dominować:

• fokusowanie się na własnej osobie,
• dominacja,
• brak empatii,
• brak kompromisu,
• niskie poczucie wspólności.

Przeczytaj również: Pierwsza wizyta u psychoterapeuty – jak się przygotować, żeby czuć się komfortowo i bezpiecznie?

Teoria koluzji

Ciekawą teorią okazuje się tzw. koluzja, czyli gra obojga partnerów w narcystycznym zaburzeniu osobowości. Istotą koluzji jest dylemat dotyczący tego, na ile partnerzy w takim związku muszą zrezygnować ze swojej indywidualności, a w jakim stopniu mogą zachować autonomię. Partnerzy rozumieją własną relację jako opartą na oczekiwaniach i potrzebach jednego z nich.

Pojawiają się w związku dwie role – narcyz regresywny oraz narcyz progresywny. Progresywna osoba liczy na przywileje, uwielbienie, ale będzie zaabsorbowana sobą, jednakowo traktując partnera instrumentalnie. Nie chce stracić własnej tożsamości i postrzega małżeństwo jako rezygnację samego z siebie na rzecz drugiej osoby, dlatego oczekuje od partnera przystosowania. Natomiast osoba w roli regresywnej cechuje się schematem samopoświęcenia – będzie podporządkowywać się oraz idealizować partnera.

Początkowo związek będzie satysfakcjonujący dla obojga partnerów, jednak z czasem osoba w roli regresywnej uświadamia sobie sprzeczność pomiędzy obrazem partnera a rzeczywistością. Może doprowadzić to do zaprzestania idealizacji partnera i pojawienia się złości skierowanej wobec niego. Podobny mechanizm budowania obrazu partnera widoczny jest po stronie osoby w roli progresywnej (wykorzystywane mechanizmy projekcji oraz zaprzeczenia). Wszystko to przyczynia się do wzajemnego poczucia rozczarowania i złości. Partnerzy obarczają siebie wzajemnie winą za zmianę sytuacji, nie uświadamiając sobie zachodzących mechanizmów.

Rozpowszechnienie narcyzmu

Pod koniec XX i na początku XXI wieku zainteresowanie psychologów narcyzmem gwałtownie wzrosło. To odzwierciedla jego rozpowszechnienie się we współczesnych kulturach, nie tylko amerykańskiej. Psychologiczne koncepcje i analizy coraz rzadziej traktują narcyzm jako problem wyłącznie jednostkowy – coraz częściej jest to problem kulturowo-społeczny. W skoncentrowanych na jednostkach, indywidualistycznych kulturach Zachodu na skutek przemian obyczajowych rozluźniły się tradycyjne reguły współżycia, m.in. wypełniania jasno określonych ról czy dbałości o cudze uczucia.

Szacunki dotyczące rozpowszechnienia narcystycznego zaburzenia osobowości są silnie zróżnicowane, wahają się między 1% (Millon i in., 2004) a ponad 5% (Pinsky i in., 2009) dla populacji Stanów Zjednoczonych, którą można uznać za wzorcową dla zachodniej kultury. Gdyby najwyższe oszacowanie było poprawne, to narcystyczne zaburzenie osobowości dotyczyłoby co dwudziestego człowieka, co czyniłoby z niego poważny problem osobisty i społeczny.

Wielu badaczy narcyzmu zajmuje się nie tyle narcystycznym zaburzeniem osobowości, co raczej narcystycznymi tendencjami. Zdaniem J.M. Campbella i innych autorów, właściwym problemem są właśnie te tendencje i ich wzrost w ostatnich dziesięcioleciach. Wykonana przez Twenge i Campbella w 2013 roku metaanaliza 85 badań przeprowadzonych przy użyciu samoopisowego kwestionariusza Narcissistic Personality Inventory na około 15 000 amerykańskich studentów, wykazała znaczny wzrost wskaźników narcyzmu w latach 1982–2006. Zgodnie z szacunkami Twenge z 2014 roku liczba osób mieszczących się w spektrum narcyzmu wzrosła o 30% w ostatnich dwóch dziesięcioleciach XX i XXI w.

Narcyzm a wysokie poczucie własnej wartości

Często można się spotkać z pytaniem: jak różnicować wysokie poczucie wartości z rysem narcystycznym. Na to zagadnienie odpowiadają psychologowie Pilar Mallor oraz Manuel Villegas. Podczas przeprowadzonych badań odkryli oni, że różnicą jest sposób postrzegania siebie. Narcyzom przypisuje się przesadne i zniekształcone poczucie własnego znaczenia. Osobom z wysoką samooceną – poczucie wewnętrznej satysfakcji, która jest oparta na dowodach / uzasadniona. Narcyz szuka polepszenia swojego samopoczucia poprzez wygórowany obraz „Ja”, który w rzeczywistości jest przerysowany.

Osoby z wysoką samooceną nie przywiązują wagi do swojego wizerunku i nie muszą podkreślać swoich sukcesów, porównywać się z innymi. Czerpią radość z tego jacy są, ale bez udziału „widowni”. Osoba narcystyczna domaga się uwagi innych, bycia podziwianym. Zawsze stara się być w centrum uwagi. Natomiast osoby z wysokim poczuciem własnej wartości będą asertywne, tj. wiedzą kiedy słuchać, kiedy się odezwać oraz kiedy stawiać odpowiednie granice. Takie osoby będą posiadać inteligencję emocjonalną i społeczną.

Zobacz: Czym cechuje się choroba afektywna dwubiegunowa i jak ją leczyć?

Przyczyny występowania narcystycznego zaburzenia osobowości

Odpowiedzenie sobie na pytanie, co jest bezpośrednim powodem powstawania narcystycznego zaburzenia osobowości, jest bardzo trudne. Nauka pokazuje, że wpływ na to mają zarówno czynniki środowiskowe, jak i genetyczne.

Duże znaczenie dla kształtowania się cech osobowości narcystycznej jest relacja dziecko – rodzic. Dziecko nadmierne chwalone, wychowane w poczuciu wyjątkowości w stosunku do innych, może przejawiać w dorosłości cechy narcystyczne oraz przekonanie o sobie: „jestem lepszy niż inni”. To może przyczyniać się do wewnętrznego przymusu utrzymania takiego wizerunku i lęku przed jego utratą, co prowadzi do realnego cierpienia i kolejnego przekonania: „jeśli pokaże, jaki jestem naprawdę, odrzucą mnie”. Tak samo dzieje się w przypadku dziecka nadmiernie krytykowanego przez swoich opiekunów, które musi udowadniać swoją wartość osiągnięciami, aby zostać zauważonym. To prowadzi z kolei do kształtowania się przekonania o sobie: „jestem niewystarczający”, a w konsekwencji sprawia, że w dorosłości taka osoba ciągle stawia sobie wyższe wymagania i szuka podziwu w najbliższym otoczeniu.

Z obserwacji i badań wynika, że narcystyczne zaburzenie osobowości może być dziedziczone. Należy jednak pamiętać, że rodzic z cechami osobowości narcystycznej może traktować w specyficzny sposób swoje dzieci, zgodny z rysem narcystycznym, i może to być współmierne.

Przeczytaj: Przemoc ekonomiczna – czym jest i jak sobie z nią radzić?

Leczenie narcystycznego zaburzenia osobowości

Sposobem leczenia narcystycznego zaburzenia osobowości jest psychoterapia. Pacjent narcystyczny rzadko przychodzi do gabinetu z własnej woli. Częściej zdarza się to z kilku powodów – pojawiają się problemy w relacji i ultimatum, które zostało postawione przez partnera, wystąpiła utrata ważnych zasobów, np. pracy, pojawiają się objawy lękowe bądź inne, które mogą utrudnić funkcjonowanie w relacji czy w pracy, co mogłoby doprowadzić do utraty zasobów. W ostatnim przypadku osoby narcystyczne chcą otrzymać pomoc w kontekście danego objawu, np. powtarzających się ataków paniki.

W przekonaniu narcyza psychoterapia zagraża poczuciu własnej wyjątkowości, ponieważ odkrywa kruche wnętrze i przekonanie o byciu „niewystarczająco dobrym”. Stąd też podczas terapii osoba narcystyczna będzie dewaluować terapeutę lub zachowywać się w sposób dygresyjny i umiejętnie odwracać uwagę od tematów, które są dla niej wrażliwe. Może zdarzyć się, że osoba taka często będzie zmieniać terapeutę lub też szybko rezygnować z podjętych prób psychoterapii.

Autor: Paula Wyka – psycholog, psychoterapeuta