ADHD – objawy i diagnostyka. Jak je leczyć?

Co to jest ADHD? Charakterystyka zaburzenia

ADHD (skrót pochodzi od ang. attention deficit hyperactivity disorder) to zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11 został sklasyfikowany jako trwały (utrzymujący się przynajmniej przez 6 miesięcy) wzór braku uwagi lub hiperaktywności i impulsywności posiadający bezpośredni negatywny wpływ na funkcjonowanie szkolne, zawodowe lub społeczne.

Co to oznacza w praktyce? Chodzi o to, by zapobiegać stygmatyzacji pacjentów i nie postrzegać ich przez pryzmat etykiety ADHD, ale jako osoby przejawiające:

• deficyty uwagi,
• ruchliwość,
• zachowania impulsywne,

które są głównymi trudnościami przeważającymi w obrazie klinicznym zaburzenia. Są to cechy, które bezpośrednio wpływają na zachowanie w domu, w szkole lub w relacjach z rówieśnikami. Należy również zaznaczyć, że ADHD nie jest chorobą, a zaburzeniem neurorozwojowym, które wpływa na różnice w budowie i w pracy mózgu, powodując wyżej wymienione trudności.

Zespół ADHD występuje u około 5% dzieci w wieku szkolnym, częściej u chłopców niż u dziewczynek. Wiele cech zespołu nadpobudliwości psychoruchowej pojawia się także u osób dorosłych. Dotychczasowe badania wykazały, że największe nasilenie symptomów spotyka się w grupie dzieci od 6. do 9. roku życia, czyli w momencie rozpoczęcia nauki szkolnej.

Skąd się bierze ADHD – najważniejsze przyczyny

Czy ADHD jest genetyczne? Zdaniem zdecydowanej większości badaczy bardzo trudno jest wskazać jeden konkretny przyczynek odpowiadający za pojawienie się ADHD. W praktyce na ten zespół wpływają różnorodne czynniki zarówno genetyczne, jak i środowiskowe, wśród których znajdują się:

• predyspozycje genetyczne,
• niska waga urodzeniowa dziecka,
• wpływ niekorzystnego środowiska w okresie ciąży (na przykład palenie papierosów przez matkę dziecka) oraz urazy,
• niedotlenienie w trakcie porodu lub uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego (OUN),
• zespół FAS, czyli alkoholowy zespół płodowy (czasami współwystępuje z ADHD).

Dodatkowo na te przyczyny ADHD nakładają się inne elementy związane z brakiem poświęcania czasu dziecku w okresie przedszkolnym i w pierwszych latach szkoły podstawowej (silna deprywacja emocjonalna). Rodzice, którzy nie pokazują dziecku, jak się uczyć i koncentrować w codziennych sytuacjach, pośrednio również wpływają na możliwość nasilenia się objawów ADHD u dzieci. Nie można jednak uznać, że jest to bezpośrednia przyczyna pojawienia się tego zaburzenia.

Jak zachowuje się osoba z ADHD? Objawy

Mimo że objawy ADHD oscylują wokół trzech głównych symptomów związanych z zaburzeniami koncentracji uwagi, pobudzeniem psychoruchowym i impulsywnością, to odmiennie prezentują się u dzieci i dorosłych, wpływając na ich codzienne zachowanie i sposób funkcjonowania.

Objawy ADHD u dzieci to przede wszystkim:

• Trudności w skupieniu uwagi – dzieci z zespołem ADHD mogą mieć problem z utrzymaniem koncentracji podczas zajęć szkolnych czy zabawy. Często utrudniają nauczycielom prowadzenie lekcji, przerywając i dekoncentrując inne dzieci, a także miewają problemy z kontynuowaniem rozpoczętych zadań.
• Problemy z organizacją – dzieci z ADHD mogą przejawiać niezdolność do planowania i organizowania swoich obowiązków. Prowadzi to do bałaganu panującego w ich otoczeniu (szczególnie w pokoju) czy zapominania o zadaniach domowych i innych obowiązkach.
• Impulsywność i wybuchowość – dzieci z zaburzeniem ADHD często bez zastanowienia przerywają innym wypowiedź (nie zważając na rangę danej osoby), mają trudności z czekaniem na swoją kolej, co może prowadzić do konfliktów z rówieśnikami.
• Nadpobudliwość – dzieci z ADHD często odczuwają ciągłą potrzebę ruchu – niezależnie od czego, czy siedzą, czy stoją. Potrafią wiercić się i kręcić na krześle, biegać i wspinać się w nieodpowiednich do tego momentach. Często są również nadmiernie gadatliwe.

Wyżej opisane objawy zazwyczaj są zauważane przez rodziców. Jednak nie wszyscy są świadomi, że ADHD należy odpowiednio zdiagnozować i leczyć. W tym miejscu warto więc rozprawić się z popularnym mitem, zgodnie z którym dziecko „wyrośnie z ADHD”. Okazuje się, że objawy ADHD mogą różnić się w zależności od płci. U chłopców znacznie częściej występuje nadmierna nadpobudliwość ruchowa i porywczość, a u dziewcząt problemy z koncentracją i utrzymaniem uwagi. Właśnie dlatego statystyki dotyczące ADHD u dziewczynek mogą być niedoszacowane.

Objawy ADHD u dorosłych:

• Problemy z koncentracją uwagi – dorośli z ADHD często mają trudności z utrzymaniem uwagi podczas spotkań, wykładów czy prelekcji. Często też nie są w stanie czytać długich i złożonych tekstów lub wykonywać żmudnych i powtarzalnych zadań. Wszystko to może wpływać na ich efektywność w miejscu pracy i tzw. słomiany zapał.
• Brak zdolności organizacyjnych lub dezorganizacja – dorosłe osoby z ADHD mogą przejawiać trudności w zarządzaniu czasem. Często spóźniają się na umówioną godzinę, mają problemy z dotrzymywaniem terminów oraz z priorytetyzacją i planowaniem codziennych obowiązków.
• Impulsywność – u dorosłych z ADHD przejawia się podejmowaniem pochopnych decyzji i nierozważaniem wszystkich dostępnych opcji. Może dotyczyć to impulsywnych zakupów, częstych zmian pracy czy wchodzenia w konflikty lub tendencji do zachowań ryzykownych.
• Nadmierna aktywność psychoruchowa – choć z wiekiem nadpobudliwość może się zmniejszać, dorośli z ADHD często odczuwają wewnętrzny niepokój, potrzebę ciągłego działania czy trudności w relaksowaniu się.
• Dysregulacja emocjonalna – osoby dorosłe z zespołem ADHD mogą doświadczać nadreaktywności emocjonalnej, drażliwości lub wybuchowości, co prowadzi do trudności w relacjach interpersonalnych zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym.

Czy ADHD z czasem mija?

Warto zauważyć, że objawy ADHD mogą różnić się w zależności od wieku i indywidualnych cech danej osoby, ale nie mijają z czasem. W przypadku dorosłych często obserwuje się zmniejszenie nadruchliwości, jednak problemy z koncentracją, organizacją czy impulsywnością nadal mogą znacząco wpływać na jakość życia. Podobnie w przypadku objawów ADHD u nastolatków, którzy ze względu na silniejszą potrzebę dopasowania się do norm społecznych będą wykazywać mniejsze tendencje do ruchliwości niż dzieci, mimo że wciąż mogą towarzyszyć im duże trudności w skoncentrowaniu się.

Typy ADHD – jakie wyróżniamy rodzaje zaburzenia?

Rodzaje ADHD rozróżnia się ze względu na nasilenie trzech charakterystycznych cech zaburzenia. Wyszczególnia się więc podtypy z przeważającymi zaburzeniami uwagi, z przeważającą nadpobudliwością psychoruchową i impulsywnością oraz podtyp mieszany.

Podtyp ADHD z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi

Osoby z tym podtypem mają przede wszystkim trudności w skupieniu uwagi na wykonywanych zadaniach. Objawia się to:

• popełnianiem błędów wynikających z nieuwagi,
• trudnościami w utrzymaniu koncentracji uwagi podczas wykonywania zadań,
• sprawianiem wrażenia, że nie słuchają, gdy się do nich mówi,
• problemami z organizacją codziennych aktywności (poczucie chaosu w głowie),
• unikaniem wykonywania zadań wymagających dłuższego wysiłku umysłowego,
• łatwym rozpraszaniem się pod wpływem bodźców zewnętrznych (np. tym, co dzieje się za oknem),
• częstym gubieniem przedmiotów.

Te cechy ADHD mogą prowadzić do trudności w nauce i w wykonywaniu obowiązków zawodowych.

Podtyp ADHD z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej i impulsywności

Dominującymi objawami ADHD w podtypie z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej i zachowań impulsywnych są:

• niepokój ruchowy (np. wiercenie się, tupanie, stukanie np. długopisem),
• trudność z pozostaniem w miejscu w sytuacjach wymagających spokoju (np. kręcenie się podczas stania w szeregu),
• nadmierna gadatliwość, impulsywne przerywanie innym lub odpowiadanie przed zakończeniem pytania,
• trudności w oczekiwaniu na swoją kolej.

Osoby z tym podtypem mogą być postrzegane jako niespokojne i impulsywne, co może wpływać na ich relacje społeczne, a także na traktowanie szczególnie w szkole.

Podtyp ADHD mieszany

Podtyp mieszany ADHD charakteryzuje się podobnym nasileniem zarówno objawów zaburzeń koncentracji uwagi, jak i nadpobudliwości oraz impulsywności. Osoby z tym rodzajem zespołu doświadczają więc trudności typowych dla obu powyższych podtypów, co może prowadzić do złożonych wyzwań w ich codziennym funkcjonowaniu społecznym.

Diagnostyka ADHD – jak rozpoznać zespół nadpobudliwości ruchowej i na czym polega leczenie ADHD?

Ze względu na to, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem neurorozwojowym, wymaga precyzyjnego podejścia i indywidualnego dostosowania sposobu terapii. Dlatego też diagnoza ADHD przebiega odmiennie w przypadku dzieci i dorosłych.

Diagnoza i leczenie ADHD u dzieci

Pakiet Diagnoza psychologiczno – psychiatryczna w kierunku ADHD u dzieci

Dowiedz się więcej

Diagnoza ADHD u dzieci wymaga działania kilku specjalistów, a więc psychologa dziecięcego, psychiatry dziecięcego i neurologa dziecięcego. Szczególne znaczenie ma przeprowadzenie wywiadu z rodzicami (w tym, by zidentyfikować ewentualne obciążenia rodzinne) oraz z dzieckiem, a także zaobserwowanie jego zachowań w typowych sytuacjach (w domu, w szkole czy na placu zabaw). Dodatkowo można porozmawiać z wychowawcą przedszkolnym lub z nauczycielami.

W czasie diagnostyki przeprowadzane są także specjalne testy, które pozwalają na dokładną ocenę konkretnych zachowań dziecka i ustosunkowanie się do symptomów. Standaryzowane kwestionariusze i skale ocen mogą być wypełniane przez rodziców, nauczycieli, a także przez same dzieci, które pomagają w ocenie nasilenia objawów.

Należy wykluczyć inne możliwe choroby lub zaburzenia dające podobne objawy do ADHD, a więc zaburzenia lękowe, problemy adaptacyjne czy nerwicę natręctw. W tym miejscu dobrze zaznaczyć, że nawet u 70% dzieci z ADHD obserwuje się przynajmniej jeden dodatkowy problem związany z zaburzeniami zachowania lub problemami psychicznymi.

Jak leczyć ADHD u dzieci? Najczęściej opiera się ono na psychoterapii behawioralnej, która skupia się na modyfikacji niepożądanych zachowań, ucząc dziecko samokontroli i organizacji. Niezwykle istotny jest również trening interpersonalny (umiejętności społecznych) oraz radzenia sobie ze złością lub agresją. Ważne jest także skupienie się na poprawie umiejętności wykonywania przez dziecko z zadań szkolnych, czyli trening koncentracji uwagi, biofeedback i zajęcia z integracji sensorycznej.

W ramach leczenia ADHD u dzieci, w zależności od nasilenia objawów, zespół diagnostyczny może zasugerować farmakoterapię. Stosuje się wówczas leki stymulujące, które pomagają w poprawie koncentracji uwagi. Należy jednak podkreślić, że leczenie farmakologiczne ADHD działa jedynie objawowo, zmniejszając dokuczliwe symptomy. Nie pozwala na wyleczenie przyczyny, a jedynie redukuje objawy.

Diagnoza i leczenie ADHD u dorosłych

Pakiet Diagnoza psychologiczno – psychiatryczna w kierunku ADHD – dorośli

Dowiedz się więcej

Diagnoza ADHD u dorosłych  jest procesem złożonym, wymagającym wieloaspektowej oceny klinicznej. Kluczowym elementem jest szczegółowy wywiad obejmujący analizę aktualnych objawów, historii życia, funkcjonowania zawodowego i społecznego, a także ewentualnych wcześniejszych diagnoz i problemów z okresu dzieciństwa (ze szczególnym uwzględnieniem okresu szkolnego).

Zespół diagnostyczny ADHD u dorosłych zazwyczaj obejmuje psychiatrę, który przeprowadza ocenę kliniczną, stawia diagnozę oraz planuje leczenie farmakologiczne. Psycholog odgrywa kluczową rolę w przeprowadzaniu testów psychologicznych i w ocenie funkcji poznawczych oraz emocjonalnych pacjenta. W niektórych przypadkach do zespołu diagnostycznego mogą dołączyć inni specjaliści, jak np. psychoterapeuta ADHD.

W trakcie diagnostyki ADHD u dorosłych szczególną uwagę przykłada się do oceny współwystępujących zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia osobowości czy uzależnienia, które mogą maskować lub nasilać objawy ADHD. Ważne jest również wykluczenie innych schorzeń psychiatrycznych i neurologicznych, które mogłyby powodować podobne symptomy.

Leczenie ADHD u dorosłych obejmuje podejście wielopłaszczyznowe łączące niekiedy farmakoterapię z sesjami psychoterapeutycznymi. W leczeniu farmakologicznym stosuje się leki stymulujące, analogiczne do tych przeznaczonych dla dzieci. Pomagają one w poprawie koncentracji, redukcji impulsywności i kontroli nad objawami nadpobudliwości.

Psychoterapia, zwłaszcza poznawczo-behawioralna (CBT), pełni ważną funkcję w leczeniu ADHD u dorosłych. Pomaga pacjentom rozwijać skuteczne strategie radzenia sobie z objawami – poprawiać organizację, planowanie zadań oraz kontrolę emocji. Najważniejsza w tym zakresie jest regularność wizyt u specjalisty.

Jak się leczy ADHD? Podsumowanie

Szczególne znaczenie ma szybkie postawienie diagnozy i rozpoczęcie terapii, ponieważ dzięki temu możliwe jest skuteczne działanie i zmniejszenie nasilenia symptomów. Niestety konsekwencje ADHD w znacznym stopniu wpływają na codzienne życie dzieci i dorosłych: naukę szkolną, oceny, podejście nauczycieli i rówieśników, kontakty towarzyskie, a także ogólne osiągnięcia życiowe. W obu grupach wiekowych kluczowe jest więc indywidualne i kompleksowe podejście do pacjenta oraz monitorowanie skuteczności zastosowanych metod terapeutycznych. Wczesna diagnoza i odpowiednie dobranie terapii mogą znacząco wpłynąć na umiejętność radzenia sobie z objawami i poprawić jakość życia osób z ADHD.