Światowy Dzień Świadomości Autyzmu

Dawniej kryterium różnicowym dla diagnozy ZA i autyzmu był rozwój mowy dziecka. Gdy dziecko bardzo słabo rozwijało umiejętność mowy i pojawiały się np. echolalie, mowa była repetytywna, to przy współwystępujących innych diagnostycznych objawach, stawiano rozpoznanie autyzmu dziecięcego. Natomiast gdy osoby ze spectrum autyzmu sprawnie posługiwały się językiem, niekiedy bardzo fachowym określanym wręcz jako pedantyczny, diagnozowano Zespół Aspergera. Sam Hans Asperger, austriacki psychiatra, który opisał „autystyczną psychopatię” w latach 40. ubiegłego wieku, nazywał ponoć swoich pacjentów  „małymi profesorami”.

Dziś oba rozpoznania – zarówno autyzm, jak Zespół Aspergera – określa się mianem spectrum zaburzeń autystycznych ASD i oba charakteryzują się często opóźnionym rozwojem mowy.

Co w praktyce oznacza taka diagnoza, czyli w jakich obszarach występują trudności u dzieci z ASD? Jak rodzic/opiekun może zaopiekować specjalne potrzeby dziecka?

Neuroatypowość (NA) w odróżnieniu od neurotypowości (NT) oznacza mózg funkcjonujący atypowo, nietypowo. Dziś pojęcie NA odnosi się do wielu diagnoz m.in. do ADHD czy choroby afektywnej dwubiegunowej. Jednak „pierwotnie neuroatypowość dotyczyła zaburzeń w rodzaju spektrum autyzmu.”[2] Nietypowe funkcjonowanie mózgu przekłada się na wiele sfer życia osoby z ASD.

Przykładem zaburzeń ze spectrum autyzmu może być zachowanie aktora Bartłomieja Topy, który już dekadę temu w akcji informacyjnej Fundacji Synapsis zaprezentował w stołecznym metrze echolalie czy autostymulacje. Mogą one wynikać z nieprawidłowego przetwarzania bodźców zmysłowych np. dźwięków czy światła.

Zatykanie uszu przez dziecko z ASD nie musi być więc złośliwością, lecz np. reakcją na hałas przy nadwrażliwości słuchowej albo formą stereotypii ruchowej (powtarzalnych, rytmicznych i mimowolnych ruchów).

Dlatego klasyfikacja  zaburzeń psychicznych  Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-V uwzględnia w rozpoznaniu ASD nietypowe zachowania sensoryczne[3], „stwierdzając obecność hiperreaktywności lub hiporeaktywności w odniesieniu do bodźców zmysłowych.”[4]

Temple Grandin, amerykańska profesor oraz osoba z autyzmem, odkryła rolę docisków w poprawianiu kondycji – początkowo zwierząt hodowlanych, a potem także – osób z ASD. Jej odkrycie zostało zekranizowane w filmie pt. „Temple Grandin”[5]. Dlatego warto udać się z dzieckiem na diagnozę rozwoju procesów integracji sensorycznej SI, a w razie stwierdzenia zaburzeń, podjąć terapię SI.

Będzie ona o tyle pomocna, że do trudności osób ze spectrum zaburzeń autyzmu zalicza się także kłopoty psychomotoryczne. Ruchy dzieci ze spectrum często są sztywne, niekiedy niezgrabne. Często u dzieci z autyzmem obserwuje się obniżony poziom umiejętności manualnych. Mogą występować trudności grafomotoryczne w postaci nieczytelnego pisma lub problemów z rozplanowaniem zapisu w obrębie strony. Brzmi jak dysgrafia, będąca obok dysortografii, dysleksji i dyskalkulii formą specyficznych trudności w uczeniu się? Wśród diagnostów zdania są podzielone, czy u dziecka z całościowymi zaburzeniami rozwoju można stwierdzać specyficzne trudności w postaci dysleksji rozwojowej.

Umiejętności grafomotoryczne dziecko może ćwiczyć na zajęciach z terapii ręki.

Trudności ruchowe są sprzężone z opóźnionym rozwojem mowy. Według prof. Antoniego Pruszewicza[6] na przebieg rozwoju mowy ma wpływ wiele czynników. Jednym z nich jest sprawność analizatora motoryczno-kinetycznego. „Rozwój mowy jest więc ściśle związany z przebiegiem i poziomem rozwoju ruchowego.”[7]

Dlatego według dr Marty Wiśniewskiej, włączenie terapii SI do terapii logopedycznej może wesprzeć dziecko z ASD[8].

Trudności osób z ASD w komunikacji słownej oraz w obrębie mowy ciała (niewerbalnej) mają przełożenie na interakcje społeczne. Dziecko z Zespołem Aspergera często postrzegane jest jako tzw. „niegrzeczne”, gdy np. odchodzi bez słowa lub nie stosuje zwrotów grzecznościowych.

Nawet, jeśli komunikują się zgodnie z normami społecznymi, bywa, że brakuje im empatii, wzajemności społecznej. Oznacza to, że osobom z ASD ciężko zrozumieć sytuacje społeczne, motywy zachowań innych osób i przyjąć adekwatne strategie społeczne np. przeprosić. Wyzwaniem jest też niekiedy rozpoznawanie uczuć nie tylko innych osób, ale także własnych, a co za tym idzie, utrudnione jest zastosowanie efektywnej samoregulacji emocjonalnej. W przypadku nieprzyjemnych uczuć (smutku, złości czy strachu) zamiast próbować skutecznie poradzić sobie z daną emocją, mogą podejmować nieadekwatne zachowania – na przykład uderzać głową w ścianę. Charakterystyczne dla osób z ASD jest również unikanie kontaktu wzrokowego.

Staje się to przyczyną trudności w tworzeniu relacji rówieśniczych. Często dzieci z ASD postrzega się jako samotników. Nie dzieje się tak ze względu na odrzucenie ich przez środowisko, ale dlatego, że autyzm często wiąże się z brakiem potrzeby tworzenia i podtrzymywania więzi międzyludzkich.

Pewną trudnością zarówno dla osób z ASD, jak i ich środowiska stanowi sztywność zachowań dotkniętych autyzmem,. Polega ona na nadmiernym przywiązaniu do rutyny i powtarzalnych wzorcach zachowania (np. jedzenie na jednym wybranym talerzu czy wykonywaniu danej czynności zawsze w ten sam określony sposób).

W przełamywaniu rutyny osób z ASD bywa pomocne rozrysowanie lub rozpisanie planu dnia/tygodnia, gdzie dziecko z wyprzedzeniem jest informowane o planowanej  aktywności, w każdej chwili może sprawdzić, co będzie następne. Stopniowo oswaja się z przewidywaną zmianą w rutynie.

Do ograniczeń związanych ze spectrum autyzmu zaliczają się także ograniczone zainteresowania. Dziecko może przez wiele godzin np. układać klocki lub fascynuje się historią II wojny światowej i namiętnie czyta książki o tej tematyce. Czasem też opowiada o swoich zamiłowaniach. Może mieć dużą trudność, by przerwać i przejść do kolejnego tematu lub innej czynności.

Dzieciom z ASD zaleca się korzystanie z udziału w Treningu Umiejętności Społecznych tzw. TUS. Są to warsztaty, gdzie pod okiem terapeuty ćwiczy się właściwe zachowania w grupie. Inną formą warsztatowych zajęć gdzie dzieci uczy się radzenia sobie z emocjami może być Trening Zastępowania Agresji TZA.

Wszystkie wspomniane formy wsparcia są dostępne zarówno w placówkach prywatnych, jak i w większości rejonowych poradni psychologiczno-pedagogicznych.

W szkołach specjalnych często pracuje się z dziećmi z ASD z wykorzystaniem terapii behawioralnej, bazującej głównie na motywacji dziecka. Jej elementy może zastosować także rodzic w warunkach domowych np. w formie systemu punktowego.

Terapią o nie udokumentowanej skuteczności, ale również promowaną, głównie na terenie Stanów Zjednoczonych jest Son Rise. Bazuje ona na otwartym i empatycznym towarzyszeniu i podążaniu za działaniami autystycznego dziecka zamkniętego na ludzi wokół i wszelkie interakcje społeczne. Jest to metoda mniej skupiająca się na wymaganiach od dziecka, a bardziej na dawaniu z siebie.

Nie zapominajmy jednak, że skuteczne działania w ramach Son Rise prowadził cały sztab wolontariuszy, zmieniających się przy dziecku. Tymczasem dziecku z ASD na co dzień często towarzyszy tylko rodzina i specjaliści ze szkoły. Warto więc zadbać też o siebie jako rodzica dziecka ze spectrum autyzmu. Pomocne bywają grupy wsparcia czy choćby przynależność do internetowej grupy rodziców dzieci z orzeczeniem, którzy zmagają się z podobnymi wyzwaniami, dzielą się własnymi sposobami na radzenie sobie z emocjami swoimi lub pociechy, a niekiedy po prostu są.

Autor : Dr n. hum. Klara Kostrzewa – psycholog, filozof