Stalking - jak się przed nim chronić? Kim jest przeciętny stalker?

Prawa Człowieka a stalking

Z samego faktu przyjścia na świat otrzymujemy „w pakiecie” prawa, które rządzą się pewnymi zasadami. Prawa te znane są jako Prawa Człowieka. Ich cechami jest powszechny charakter, co oznacza, że obowiązują na całym świecie i przysługują każdemu.

Są przyrodzone, co mówi o przysługiwaniu człowiekowi z samego faktu przyjścia na świat. Nie można również w żaden sposób się ich zrzec, a więc są niezbywalne. Są tak ważne, podstawowe i mocno ugruntowane, że istnieją niezależnie od władzy oraz nie podlegają regulacjom państwowym, co określa je jako nienaruszalne. Są naturalne, a więc nie ma znaczenia, czy dane Państwo zatwierdzi ich ważność w obrębie swojego kraju – będą obowiązywać tak czy inaczej. Mają też niepodzielny charakter, co rozumiane jest jako wzajemne uzupełnianie się, taka sama ważność, sprawiedliwość i równe branie pod uwagę każdego z nich. Żadne nie jest ważniejsze czy mniej istotne. Zgodnie z najwyższym aktem prawnym obowiązującym na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalonym 2 kwietnia 1997 roku, tj. Konstytucją RP, mamy zapewnione poszanowanie Praw Człowieka.

W kontekście tematu poruszanego w tym artykule najważniejszymi prawami wydają się prawo do wolności (Art. 31 Konstytucji RP) oraz prywatności (Art.  47 Konstytucji RP). Naruszanie tych przywilejów jest nierozerwalnie powiązane ze zjawiskiem społecznym zwanym stalking. Ma ono swoje miejsce również w Kodeksie Karnym (Art. 190a).

Sprawdź: Mobbing

Czym jest stalking?

Samo pochodzenie słowa nawiązuje do angielskiego zwrotu „to stalk” tj. „to follow a person or animal quietly in order to catch or kill them”¹, co kładzie nacisk na konkretną, charakterystyczną, specyficzną zależność między tropicielem a osaczoną istotą². Zjawisko to zostało wprowadzone do polskiego Kodeksu Karnego w roku 2011. W roku 2020 weszła w życie nowelizacja ustawy, zgodnie z którą wprowadzono zaostrzenia i rozszerzono pojęcie. Czy stalking jest karalny? Kodeks karny traktuje stalking w poniższy sposób:

• § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby dla niej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
• § 2. Tej samej krze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek, inne jej dane osobowe lub inne dane, za pomocą których jest ona publicznie identyfikowana, przez co wyrządza jej szkodę majątkową lub osobistą.
• § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15.
• § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego³.

Gdyby próbować zdefiniować pojęcie, można byłoby przytoczyć definicję zaproponowaną przez Cezarego Bliźniaka, tj.:

„Określenie to wyraża uporczywe i nieustępliwe nękanie innej osoby, na ogół przejawiające się w ciągłych próbach nawiązania kontaktu z drugą osobą mimo wyraźnego sprzeciwu z jej strony, lub psychicznym dręczeniu ofiary w inny — częstokroć wyszukany — sposób. Podjęte w pracy próby znalezienia kompletnej i uniwersalnej definicji stalkingu, uwzględniającej możliwie jak najpełniej wszystkie odmiany stalkingu z perspektywy psychologii i prawa, pozwalają określić go jako: schemat (sposób) zachowania przyjmujący postać niepożądanego i powtarzającego się – lub uporczywego (nieustępliwego) – zachowania, polegającego między innymi na kontaktowaniu się z ofiarą wbrew jej woli lub niepokojeniu jej w inny sposób, wzbudzającego w niej uzasadnione poczucie strachu (zagrożenia) lub (innej) udręki psychicznej, którą może też stanowić odczucie poważnego, utrzymującego się dyskomfortu psychicznego. Przy czym we wspomnianym schemacie (sposobie) zachowania sprawcy może przejawiać się ukryta (dorozumiana) lub wyraźna groźba”⁴.

Statystyki pokazują, że od roku 2021 do 2023 ilość osób dorosłych, osądzono w Polsce na podstawie art. 190a §1–3 kodeksu karnego, stopniowo maleje. Wspominam tu o osobach osądzonych w I instancji w sądach rejonowych:

• 2021 – 2414 dorosłych
• 2022 – 2230 dorosłych⁵
• 2023 – 2068 dorosłych⁶

Kim właściwie jest przeciętny stalker? 

Można wyróżnić 5 typów osób nękających, podążając za teorią autorstwa P. E. Mullen, M. Pathé i R. Purcell:

• Odrzucony – osoba będąca w relacji partnerskiej „romantycznej”, w której przeczuwa, że druga strona wykazuje znamiona zakończenia relacji lub osoba, która została postawiona przed faktem rozstania, bez własnej chęci co do takiego obrotu spraw. 
• Rozgoryczony – osoba, która wdraża sposoby nękania jako wynik odczuwanej krzywdy. Jest to człowiek, który może wybierać prześladowanego w sposób przypadkowy. W związku z posiadaniem przez stalkera pewnych wartości i zderzeniem się z sytuacją, w której „przypadkowi” ludzie wydają się zaprzeczać (zachowaniem, wyglądem, poglądami i wieloma innymi) tym wartościom, prześladowca może wdrożyć w życie prześladowanie.
• Poszukujący intymności – samotnik z deprywacją potrzeby intymności. Występuje u niego często poczucie, że druga strona odwzajemnia jego uczucia, przez co w swych postępowaniach bywa nieustępliwy, a te najczęściej eskalują – od łagodnych form do coraz bardziej utrudniających jakość funkcjonowania i obniżających poczucie bezpieczeństwa „ofiary”.
• Nieudolny zalotnik – osoba, która prześladowanie rozpoczyna, gdy jego propozycja wejścia w (najczęściej) krótkotrwałą relację intymną zostaje odrzucona. Osoba ta odmowę traktuje jako rodzaj „przekornego” zachowania obiektu „westchnień”, przez co natarczywością próbuje osiągnąć cel i ostatecznie „przekonać” wybranego.
• Drapieżny – to osoba, która na celu ma uzyskanie kontaktu seksualnego, a jej zainteresowanie drugą stroną związane jest głównie z tym zakresem.⁷

Badania wskazują, że stalking jest domeną mężczyzn, jednak nie jest stosowany wyłącznie przez nich – kobiety również dopuszczają się tej formy zachowań. Stalkerami najczęściej są osoby z chorobami i zaburzeniami psychicznymi czy z zaburzeniami osobowości. W odniesieniu do wieku przeważnie prześladowcy nie przekraczają 40 roku życia. Ich sposób funkcjonowania określany może być jako samotniczy, z trudnościami w obszarze funkcjonowania społecznego czy zawodowego⁸.

Zobacz także: Budowanie odporności psychicznej

Jak reagować na stalking?

Ważnym pytaniem wydaje się to, czy w ogóle możemy bronić się przed stalkingiem. A jeśli tak, to w jaki sposób. Na początku relacji nie możemy przewidzieć, jak potoczy się znajomość. Dochodzi do tego również fakt, że pokrzywdzonymi stają się czasami osoby niebędące wcześniej w jakiejkolwiek relacji z prześladowcą. W związku z tym naszym realnym wpływem na stalking jest odpowiednie zachowanie, gdy sytuacja już wystąpi. To, co możemy zrobić, aby pomóc sobie, to m.in.:

• Jasne, zrozumiałe i wprost przekazanie prześladowcy, że jego zachowania nie są dobrze widziane. Ważne jest, by zachowania te konkretnie określić, nazwać i przekazać. Kontakt ten powinien być wykonany raz w formie ustnej, a jeżeli ten nie jest wystarczający – powinien zostać ponowiony, najlepiej w formie ustnej oraz pisemnej. Na tym kontakt zwrotny ze stalkerem powinien zostać definitywnie zakończony.
• Zgłoś zdarzenia w Prokuraturze czy na Policji. Zgłoszenia można przekazać osobiście – na miejscu – lub przy użyciu wiadomości mailowej.
• Zastosuj oficjalną formę wezwania do zaprzestania nękania – dokument może zostać sporządzony i dostarczony pod właściwy adres przez prawnika nas reprezentującego. Skorzystaj z pomocy psychologicznej – rozważ wizytę u psychoterapeuty. Pomocna może być też grupa wsparcia. Badania pokazują, że skutki uporczywego nękania objawiają się także na płaszczyźnie zdrowia psychicznego.
• Rozważnie udostępniaj treści w przestrzeniach Internetu – pamiętaj, że prześladowcy potrzebują informacji, aby podtrzymywać swoje zachowania. Ważne jest, aby dbać o swoją prywatność, odpowiednio dobierać treści udostępniane dla ogółu. Wiele portali, m.in. społecznościowych, daje szanse na ustawienia własnych funkcji prywatności – warto z tego korzystać.
• Nie udostępniaj prywatnego numeru telefonu czy adresu zamieszkania w przestrzeni internetowej czy innych publicznych przestrzeniach.
• Jeżeli prześladowcą jest osobą, która w przeszłości miała dostęp do twojej przestrzeni domowej / mieszkalnej, zastanów się nad wymianą zamków w drzwiach.
• Poinformuj rodzinę, najbliższych znajomych czy pracodawcę o sytuacji – pozwoli to na ograniczenie do minimum zdobywania nowych informacji przez prześladowcę. Bardzo często są oni kreatywni w wyszukiwaniu sposobów na dostęp do „ofiary” (chociażby przez nawiązywanie kontaktu z bliskimi osoby prześladowanej).
• Jeżeli masz na to gotowość, chęć i możliwość, zmień numer telefonu, adres mailowy, standardową drogę do pracy (np. numer autobusu, którym dojeżdżasz na inny –  alternatywny), przesuń godziny pracy (np. z 8-16 na 7-15) czy wykasuj nagranie własnego powiadomienia na poczcie głosowej.

Gdzie zgłosić stalking? Pamiętaj – stalking zazwyczaj nie mija sam. Dbaj o bezpieczeństwo własne i innych. Jeśli doświadczasz przemocy lub jesteś świadkiem krzywdzenia innych osób, zadzwoń na numer (+48) 222 309 900.

Autor: Małgorzata Wójcik, psycholog