Fobia społeczna – co to?

Najniższy poziom lęku osoba z fobią społeczną przeżywa wtedy, gdy jest sama, gdyż wtedy znika czynnik zagrażający, którym jest możliwość bycia ocenionym, osądzonym negatywnie lub zawstydzonym. Przykładowe typy sytuacji, w których osoba z fobią społeczną może doświadczać objawów, to: wizyta u dentysty, składanie zamówienia w restauracji, odpowiedź ustna na egzaminie, rozmowa kwalifikacyjna, załatwianie spraw urzędowych, trening na siłowni, ale także mniej oczywiste momenty jak wejście do sali w trakcie zajęć, odebranie połączenia przychodzącego z nieznajomego numeru, propozycja pomocy ze strony ekspedienta podczas zakupów. Osoba cierpiąca na strach przed ludźmi tak konstruuje swoje codzienne funkcjonowanie, aby za wszelką cenę uniknąć konfrontacji z sytuacjami wywołującymi stres. Unikanie przynosi krótkotrwałą ulgę, ale w dłuższej perspektywie nasila problem. Dopóki unika się kontaktu z ludźmi, będzie trwała obawa czy kiedykolwiek może się to zmienić i przestać być wyzwaniem. 

Objawy fobii społecznej

U osób cierpiących na fobię społeczną, objawy fobii mogą różnić się stopniem ich nasilenia i uciążliwości a także charakterem. Symptomy można podzielić na obszar emocjonalny, poznawczy (myśli i przekonania) fizjologii i zachowań.

Czynniki konieczne do rozpoznania fobii w obszarze emocjonalnym i poznawczym to głównie poczucie zakłopotania, zawstydzenia, obawa przed oceną, kompromitacją, przekonanie o własnym defekcie czy braku atrakcyjności dla innych, wiara w to, że jest się w centrum uwagi i podlega się krytycznej obserwacji. O ile powyższe objawy dotyczą tego, co osoba cierpiąca na fobię czuje i myśli w sytuacji zagrożenia, o tyle objawy fizjologiczne są najczęściej łatwe do zauważenia i mogą być trudne do ukrycia przed otoczeniem. Przyjmują postać dolegliwości natury somatycznej i wśród nich można wyróżnić na przykład: blednięcie lub zaczerwienienie na twarzy, dygotanie ciała lub zastygnięcie w bezruchu (często w niewygodnej pozycji), drżenie rąk przy jedzeniu lub pisaniu, trudności w utrzymaniu ciągłości wypowiedzi, trudności ze swobodnym nabraniem oddechu, trudności w połykaniu (na przykład podczas jedzenia czy picia w towarzystwie), duszności, pocenie się bardziej intensywne niż zwykle, jąkanie, biegunka, wymioty, uderzenia gorąca, zimne dreszcze. W skrajnej postaci nasilenia fobii społecznej, mogą wystąpić objawy takie jak depersonalizacja i derealizacja, czyli wrażenia związane z nierealnością doświadczania siebie i oddzielenia od otoczenia. O ile te emocjonalne atrybuty lęku przed ludźmi nie są widoczne dla otoczenia – jest ich świadoma tylko osoba chorująca – o tyle te fizjologiczne są łatwe do zauważenia przez osoby w otoczeniu. Chory zdaje sobie sprawę z tego, że może w oczach osób trzecich wyglądać nietypowo, co jeszcze bardziej nasila jego stres i utrudnia relaksację.

W obszarze zachowań osoby zmagającej się z fobią społeczną można wyróżnić: unikanie kontaktu wzrokowego, unikanie danych miejsc i osób, poszukiwanie pretekstów i wymówek, uciekanie z sytuacji budzącej lęk przed ludźmi, gdy zaistnieje taka możliwość.

Stany lękowe charakterystyczne dla fobii społecznej wywołuje nie tylko znalezienie się w konkretnej sytuacji interpersonalnej ale czasami samo jej wyobrażenie. W wyobrażeniach na temat kontaktów z ludźmi osoba chorująca widzi siebie jako obnażoną, przyłapaną, zawstydzoną i zdemaskowaną. Na samą myśl przeżywa ogromny stres. To naturalne, że kiedy się boimy, próbujemy przewidywać scenariusz przebiegu zdarzeń, jednak jeśli samo wyobrażenie przyszłej interakcji społecznej przywołuje katastrofę i klęskę – wówczas trudno o spokój. Osoba zmagająca się z lękiem przed ludźmi zaczyna doświadczać tzw. Lęku antycypacyjnego czyli stresu wywoływanego na samą myśl o konkretnym przyszłym wydarzeniu. Lęk antycypacyjny często przybiera formę zamartwiania się i “przeżywania” przeróżnych wariantów trudnej sytuacji społecznej, która może nigdy nie nastąpić. W skrajnej postaci fobia społeczna może doprowadzić osobę zmagającą się z nią do całkowitej izolacji – zaprzestania uczestnictwa w towarzystwie jak i załatwiania swoich spraw w sytuacjach szkolnych, zawodowych, urzędowych. Łatwo wyobrazić sobie, jak negatywnie objawy fobii społecznej oddziałują na poczucie własnej wartości, nastrój, osiągnięcia. W nasilonej, nieleczonej fobii społecznej chorzy bardzo często chorują na depresję, w wyniku zmęczenia ograniczeniami społecznymi, osamotnieniem jak i intensywnością jego objawów w obszarze somatycznym. Przewidywane przez chorego kontakty z ludźmi mogą wywoływać strach przed pójściem do pracy czy po codzienne sprawunki do pobliskiego sklepu.

Należy mieć świadomość, że lęk społeczny nie może być mylony z tym, czym jest nieśmiałość czy introwersja. W jakimś momencie życia każdy doświadczył nieśmiałości czy niepewności siebie w obliczu wyzwania, jakim było zaprezentowanie się przed szerszym gronem osób lub odnalezienie się w grupie. Jednak fobię społeczną od nieśmiałości odróżnia intensywność objawów, ich stałość oraz nasilanie się w sytuacji braku sięgnięcia po pomoc. Osoba nieśmiała ma szansę po chwili oswoić skrępowanie i odnaleźć się w trudnej dla siebie sytuacji, nie unikając jej a pozostając w niej. Introwertyk skupia się bardziej na swoim świecie przeżyć, swoich myślach, uczuciach, nie w kontekście ich zagrożenia, a energii jaką z nich czerpie. Nie potrzebuje każdej wolnej chwili wypełniać interakcjami społecznymi. Natomiast osoba zmagająca się z lękiem społecznym na samą myśl o kontakcie z ludźmi może odczuwać szereg opisanych powyżej objawów i czuć obezwładniającą bezsilność w sposób nasilający się oraz odbierający sprawność.

Przyczyny fobii społecznej

Jako możliwe czynniki sprzyjające rozwojowi fobii społecznej wymienia się uwarunkowanie biologiczne (w tym genetyczne) oraz środowiskowe – związane z rodzajem doświadczeń w okresie dziecięcym oraz jakością opieki. Osoby cierpiące na fobie wykazują nieprawidłowości w funkcjonowaniu dróg serotoninowych i dopaminowych układu limbicznego. Rozwój fobii może w dużej mierze zależeć również od działania ciała migdałowatego, które odpowiada za tworzenie się skojarzeń emocjonalnych. Biologiczne wyjaśnienia mają jednak to do siebie że prezentują statyczny obraz zaburzenia. Natomiast mózg “wyucza się” wskazanego reagowania w wyniku wielokrotnie powtarzanych działań w obszarze zachowania, na drodze uczenia się fobii jako strachu. Zarówno fobia jak i strach rozwijają się, gdy podczas obojętnej sytuacji (na przykład odebranie telefonu od nieznajomego) towarzyszy w tym samym czasie nieprzyjemne doznanie. Jeśli doznanie jest nieznacznie nieprzyjemne, wówczas osoba kształtuje reakcję strachu. Jeśli jednak doznanie jest wyjątkowo uciążliwe, nie do zniesienia, wówczas obojętna sytuacja zaczyna być przeżywana i wyobrażana jako przerażająca – w tym momencie kształtuje się fobia. Automatyczną reakcją staje się unikanie nawet obojętnej, neutralnej sytuacji z obawy przed ponownym przeżyciem tych samych, przykrych doznań. Te reakcje można przenieść na kontekst środowiska rodzinnego i szkolnego – wycofanie społeczne może kształtować nadmiar jak i niedobór opieki rodzicielskiej oraz sposób traktowania przez rówieśników. Nadopiekuńczy rodzice uczą dziecko, że świat jest miejscem pełnym zagrożeń, przed którymi wymaga ochrony z ich strony a samo sobie nie poradzi. Przemoc i wyśmiewanie ze strony rówieśników mogą kształtować w dziecku potrzebę izolacji i unikania kontaktów. Ważne w profilaktyce fobii społecznej jest zachęcanie dziecka do stawiania czoła wyzwaniom, niewyręczanie w tym procesie. Dla dziecka ważna będzie możliwość zdobywania pozytywnych doświadczeń siebie jako silnego, kompetentnego i zaradnego w grupie. 

Czy mam fobię społeczną?

Chcąc odpowiedzieć sobie na to pytanie, warto wykonać samodzielnie test na fobię społeczną – Skala Lęku Społecznego Leibowitza (The Leibowitz Social Anxiety Scale – w skrócie LSAS), służący autodiagnozie. Narzędzie jest tak skonstruowane, że ocenia zarówno intensywność doznań lękowych jak i gotowość do radzenia sobie z nimi poprzez patologiczne unikanie, a zatem dostarcza szerszą informację na temat skali dolegliwości. Podczas wykonywania takiego testu należy pamiętać, że jednoznaczna diagnoza fobii społecznej może zostać postawiona jedynie przez lekarza psychiatrę, a wartość wyniku testu przesiewowego ma jedynie charakter szacunkowy a nie diagnostyczny. Z wynikiem takiego testu warto udać się do specjalisty, aby potwierdzić diagnozę.

Leczenie fobii – na czym polega i ile trwa, czy stosuje się leki w leczeniu fobii społecznej?

Jako że fobia społeczna należy do grupy zaburzeń lękowych, może nastąpić wskazanie do farmakoterapii, o której włączeniu i długości trwania zadecyduje lekarz psychiatra. W terapii fobii społecznej najczęściej stosuje się leczenie farmakologiczne lekami z grupy SSRI, przynoszące poprawę w zakresie obniżenia napięcia, lęku, poprawiające poziom ogólnego samopoczucia. Najbardziej efektywna terapia lęku polega jednak na połączeniu farmakoterapii z psychoterapią indywidualną. W psychoterapii fobii społecznej wykorzystuje się interwencje takie jak: trening relaksacyjny (systematyczne ćwiczenia fizyczne, specjalnie dopasowanie do zapotrzebowania osoby chorującej na zaburzenia lękowe pomagają w redukcji fizycznych objawów choroby), terapię poznawczą, ekspozycję służącą powolnemu zdobywaniu kompetencji w zakresie konfrontacji z czynnikiem tworzącym fobię, trening umiejętności społecznych, trening asertywności. Powyższe metody będą skuteczne, jeśli wdraża się je systematycznie, a terapia trwa kilka miesięcy. Kolejnym etapem postępowania może być psychoterapia wglądowa długoterminowa (min. kilkumiesięczna), zorientowana na rozpoznanie wcześniejszych (rodzinnych, środowiskowych) uwarunkowań kształtujących i podtrzymujących fobię społeczną. Reasumując, leczeniu fobii społecznej najbardziej pomocne będzie otrzymanie pomocy farmakologicznej, trening umiejętności oraz zrozumienie przyczyn jej rozwinięcia. O tym jak długo będzie trwała psychoterapia warto rozmawiać z psychoterapeutą prowadzącym taki proces.

Autor: Monika Dzikowska