Czym są zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD)?

OCD – co to jest i na czym polegają zachowania obsesyjno-kompulsyjne?

Czym jest OCD? To zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (ang. obsessive-compulsive disorder), w skrócie OCD, nazywane kiedyś nerwicą natręctw lub zespołem anankastycznym, cechujące się występowaniem trzech istotnych symptomów:

• nawracających, natrętnych myśli (obsesje),
• przymusu wykonywania powtarzalnych czynności (kompulsje),
• towarzyszeniem silnych emocji – niepokoju, napięcia, narastającego lęku i cierpienia, które pojawiają się podczas próby powstrzymania się od wykonywania kompulsji.

Czy OCD może prowadzić do depresji?

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne w niektórych przypadkach mogą prowadzić do depresji. Nieleczona nerwica natręctw sprawia, że u pacjenta występuje złe samopoczucie i cierpienie. To z kolei powoduje obniżenie samooceny oraz niechęć do dalszego funkcjonowania w konkretny sposób.

OCD – objawy

Natrętne myśli (obsesje) są nawracające, łączą się zwykle z lękiem i obawą. Przez osobę nimi dotkniętą postrzegane są jako własne, jednak niechciane, przykre, wstydliwe, absurdalne i pojawiające się wbrew jej woli. Dodatkowo towarzyszy im ciągła niepewność, dotycząca często podstawowych kwestii. Przykładowo, u niektórych osób pojawiają się natrętne myśli na temat tego, czy zamknęły drzwi od mieszkania, czy samochód ma zgaszone światła, czy na pewno odłączyły żelazko itp. Mogą też przyjmować charakter wulgarny lub bluźnierczy w najmniej odpowiednich momentach, np. podczas modlitwy w kościele, co powoduje dodatkowy dyskomfort.

Myśli natrętne występują praktycznie bez powodu, nie są związane z traumatycznymi zdarzeniami z przeszłości. Wyraźne są także ruminacje, czyli myśli niezwykle uporczywe, związane z „przeżuwaniem” jednego tematu bez możliwości wyciągnięcia z nich sensownych wniosków.

Kompulsje, analogicznie do obsesji, są natrętnymi, przymusowymi czynnościami, uznawanymi przez osobę nimi dotkniętą za bezcelowe, bezsensowne, wstydliwe, ale nieuniknione. Należą do nich m.in. sprawdzanie, czy wyłączono gaz lub zamknięto drzwi. Osoby doświadczające ich muszą np. nacisnąć klamkę konkretną liczbę razy lub wejść do pomieszczenia i usiąść na krześle. Czasami zaburzenia obsesyjno-kompulsywne powiązane są z pewnymi przesądami oraz nadmiernym perfekcjonizmem w działaniu, np. układaniem przedmiotów w symetryczny sposób. Zdarza się również, że OCD dotyczy czystości i nierealnego porządku, a więc ciągłego mycia rąk, sprzątania pomieszczeń, a także przymusowego gromadzenia przedmiotów.

Dodatkowo w zaburzeniu OCD mogą pojawić się następujące objawy:

• lęk uogólniony lub napady lękowe,
• lęk przed brudem, zarazkami lub ostrymi przedmiotami,
• objawy występujące w depresji, w tym obniżenie funkcjonowania w domu i w pracy, poczucie bezradności i beznadziejności, a czasem pełne epizody depresyjne,
• okresowe poczucie odrealnienia od świata zewnętrznego, czyli depersonalizacja (poczucie, że występujące odczucia, emocje, a czasem części ciała nie należą do osoby z OCD)  i derealizacja (wrażenie „oderwania” od świata i otoczenia, postrzeganie go jako sztucznego, nierzeczywistego),
• tiki, czyli mimowolne i nawracające ruchy,
• fobie, w tym: ajchmofobia (lęk przed ostrymi przedmiotami), bakcylofobia (lęk przed zarazkami), myzofobia (lęk przed brudem).

Czasami widoczne są również takie objawy OCD jak ciągłe wątpliwości i rozmyślania na dosyć błahe tematy, przejmowanie się drobnostkami oraz niepokój, spięcie całego ciała czy konieczność zachowywania rytuałów.

Ponadto należy podkreślić, że zaburzeniami, które zaliczane są do tej samej grupy i miewają niekiedy podobne objawy co OCD są:

• dysmorfofobia – czyli zniekształcenie obrazu swojego ciała,
• trichotillomania – impulsywne wyrywanie włosów,
• dermatillomania – impulsywne skubanie skóry.

Zobacz także: Stany lękowe – czym są, przyczyny, postępowanie

Kto najczęściej choruje na OCD?

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne występuje u około 2% populacji światowej. Z kolei u 9 na 10 Polaków sporadycznie występują charakterystyczne objawy nerwicy (OCD). Jednak w sytuacji, gdy problem ten pojawia się w rodzinie, ryzyko wystąpienia go wynosi nawet 10%. Oznacza to, że choroba OCD jest w pewnym stopniu dziedziczna.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne rozpoznaje się zazwyczaj między 7. a 13. rokiem życia, a potem najczęściej w wieku 20-25 lat. W tym pierwszym wskazanym przedziale wiekowym na zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne cierpi zwykle więcej chłopców niż dziewczynek. Natomiast w starszym wieku nerwica natręctw atakuje z tą samą siłą wszystkich, bez względu na płeć. Pamiętajmy jednak, że na OCD można zachorować zawsze. Dlatego tak istotne jest szybkie rozpoznanie.

Jednocześnie należy zaznaczyć, że zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne dotyka ludzi bez względu na wiek czy status społeczno-ekonomiczny.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne – przykłady funkcjonowania

Pomimo bezproblemowego dostępu do informacji zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne zdążyło obrosnąć w mity. Ze względu na mnogość, lecz także nieścisłość informacji, wielu osobom wydaje się, że zaburzenie to charakteryzuje się widocznymi symptomami i ekscentrycznym zachowaniem dotkniętych OCD. Wydawałoby się, że chorych udałoby się od razu odróżnić w tłumie.

Jednak prawda jest taka, że wiele osób doświadczających objawów zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego żyje w społeczeństwie, dokładając wszelkiego trudu, żeby wtopić się w tło. Dlatego też często ich cierpienie nie jest dostrzegane na pierwszy rzut oka. Osoby dotknięte OCD doznają wielu problemów na płaszczyźnie kontaktów międzyludzkich, destabilizuje to także ich samoocenę. Problemem jest także to, że chorzy często nie mają pełnego wglądu w objawy i rodzaje obsesji. 

Częstym przykładem natręctw oraz natrętnych myśli wskazywanych przez pacjentów cierpiących na zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne są te dotyczące kilku sfer obejmujących:

• Czystość – obsesyjne myśli o zanieczyszczeniu; kompulsje w tym przypadku obejmują wszelkie czynności przymusowego czyszczenia przedmiotów, mycia się, sprzątania.
• Symetryczność – obsesyjne myśli związane z zachowaniem symetrii rzeczy, a także co za tym idzie układaniem przedmiotów i liczeniem.
• Myśli „zakazane” – to znaczy myśli obejmujące różne wątki tabu, np. seksualne, religijne w kontekście bluźnierczym, dotyczące podejmowania aktów agresji oraz związane z nimi czynności kompulsyjne.
• Krzywdzenie – obsesyjny niepokój o wyrządzenie krzywdy sobie lub osobom z otoczenia, co wiąże się z kompulsyjnym sprawdzaniem i kontrolowaniem, czy aby na pewno się tego nie zrobi.
• Sprawdzanie – wątpliwości dotyczące pozostawionego stanu rzeczy i związana z nimi konieczność sprawdzania, np. wracanie, żeby upewnić się, czy drzwi zostały zamknięte, czy okna nie pozostały otwarte lub, czy woda nie cieknie z kranu itp.
• Posiadanie informacji – obsesyjne próby zapamiętywania, zbierania informacji.
• Monitorowanie – natręctwa myślowe związane z obserwowaniem funkcjonowania swojego ciała, wyszukiwanie symptomów chorób i sprawdzanie ich w rozmaity sposób.
• Przesądy – obsesyjne myśli dotyczące przestrzegania przesądów i obawy związane z konsekwencjami nierespektowania ich. Towarzyszą im zachowania kompulsyjne mające na celu przestrzeganie tychże przesądów.
• Dziwaczne rytuały – czyli czynności złożone, które musi wykonać osoba z OCD, aby powstrzymać nasilające się napięcie – lęk np. przed katastrofą i niemożliwymi wręcz konsekwencjami – pomimo zdawania sobie sprawy z braku zasadności tych myśli i działań. Na przykład: osoba musi 3 razy wejść i wyjść przez drzwi mieszkania, zanim je zamknie, bo jeśli tego nie zrobi, to coś złego przydarzy jej się w drodze do pracy.

Ze względu na różnorodność manifestacji objawów kompulsyjnych w różny sposób wpływają one na każdą osobę i sposób jej funkcjonowania. W związku z tym zaburzenie nie musi całkowicie upośledzać codziennego funkcjonowania, a jedynie powodować dyskomfort psychiczny, z którego ktoś mniej lub bardziej będzie zdawać sobie sprawę. Jednak mocno nasilone symptomy mogą uniemożliwić codzienne funkcjonowanie osoby dotkniętej OCD, do tego stopnia, że nie będzie ona w stanie wykonywać pracy zawodowej czy w skrajnych przypadkach nawet wychodzić z domu. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne w związku również mogą wpłynąć na relację partnerów, szczególnie jeśli osoba nim dotknięta nie podejmuje żadnej terapii.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne – przyczyny

Skąd się bierze nerwica natręctw? Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne to złożone schorzenie psychiczne, które może mieć wiele różnych przyczyn – zarówno biologicznych (w tym genetycznych), jak i psychologicznych oraz środowiskowych. Jako najczęściej wymieniane przyczyny OCD uznaje się:

• Czynniki genetyczne – czy OCD jest dziedziczne? Istnieje większe ryzyko wystąpienia zaburzenia u osób, których bliscy krewni cierpią na OCD, stąd wniosek o jego dziedziczności. Analizy bliźniąt jednojajowych pokazują wyższy współczynnik zbieżności objawów w porównaniu do bliźniąt dwujajowych, co sugeruje istotny wpływ genów na rozwój OCD. Jednym z podejść badawczych jest identyfikowanie konkretnych genów, które mogą być odpowiedzialne za zaburzenia w funkcjonowaniu układu serotoninowego, który jest często powiązany z objawami OCD. 
• Nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu – zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne są często powiązane z dysfunkcją w obrębie struktur mózgowych takich jak jądro ogoniaste, ciało migdałowate i kora przedczołowa. Badania neuroobrazowe wykazały, że osoby z OCD wykazują nadaktywność tych obszarów mózgu, co może przyczyniać się do natrętnych myśli (obsesji) oraz do wykonywania powtarzających się czynności (kompulsji). Z tego powodu nieprawidłowa regulacja sygnałów w mózgu może prowadzić do nadmiernej kontroli i lęku, który manifestuje się w formie kompulsyjnych zachowań.
• Czynniki psychologiczne i środowiskowe – stres, traumatyczne wydarzenia w dzieciństwie, a także nadmierna kontrola w wychowaniu mogą zwiększać ryzyko rozwoju OCD. Psychologowie sugerują, że dzieci wychowywane w środowisku, które wymaga perfekcyjnej zgodności z określonymi standardami lub obwiniania za drobne błędy, mogą rozwinąć obsesje i kompulsje jako mechanizmy radzenia sobie z lękiem. Ponadto zwraca się mocną uwagę na rolę stresu w życiu dorosłym, szczególnie w kontekście wydarzeń traumatycznych, które mogą nasilić objawy OCD.
• Zaburzenia neuroprzekaźników (serotonina a nerwica natręctw) – nieprawidłowości w poziomach neuroprzekaźników, zwłaszcza serotoniny i dopaminy, są często wiązane z OCD. Serotonina, która reguluje nastrój i zachowania, odgrywa kluczową rolę w kontroli obsesji i kompulsji. Niska aktywność tego neuroprzekaźnika w określonych częściach mózgu może prowadzić do utraty kontroli nad myślami i impulsywnymi zachowaniami. Z kolei dopamina, która odpowiada za motywację i nagrodę, może zwiększać skłonność do powtarzania tych samych działań w nadziei na uzyskanie poczucia ulgi.
• Teorie poznawcze – z perspektywy psychologii poznawczej zaburzenie może wynikać z nieprawidłowych wzorców myślenia. Osoby z OCD często interpretują drobne, codzienne wydarzenia w sposób katastroficzny. Ponadto mogą też mieć trudności z tolerowaniem niepewności, co prowadzi do nadmiernego sprawdzania i potrzeby kontroli otoczenia.

Wszystkie te czynniki mogą współdziałać i prowadzić do rozwoju zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. Mogą też występować razem i osobno zależnie od poszczególnego przypadku.

Psychoterapia indywidualna

Dowiedz się więcej

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne – jak sobie radzić? Leczenie OCD

Dane mówią same za siebie – od momentu pojawienia się pierwszych symptomów do wdrożenia leczenia mija średnio aż 10 lat. Ze względu na cierpienie spowodowane objawami i tym, jak utrudniają one prawidłowe funkcjonowanie, występowanie OCD przyczynia się do pojawiania się zaburzeń współistniejących, takich jak zaburzenia depresyjne, lękowe czy też osobowości. Z tego powodu warto jak najszybciej udać się po pomoc do odpowiedniego specjalisty.

Diagnozy może dokonać lekarz psychiatra lub psycholog w trakcie konsultacji. Konieczne jest przeprowadzenie dokładnego wywiadu z pacjentem, zebranie danych na temat jego doświadczeń życiowych, przebiegu choroby oraz leczenia. Szybko postawiona diagnoza sprawia, że ryzyko wystąpienia depresji oraz zaburzeń lękowych znacznie spada.

Najistotniejszym elementem leczenia jest psychoterapia (z badań wynika, że podjęcie psychoterapii odgrywa najważniejszą rolę w procesie leczenia zaburzeń obsesyjno- kompulsyjnych), która przynosi trwałe efekty po kilku lub kilkunastu miesiącach. Terapia indywidualna może być poprzedzona różnymi elementami diagnozy, takimi jak wizyta u psychiatry, wywiad, test psychologiczny osobowości czy nawet test na OCD. Zazwyczaj dobrze sprawdza się terapia psychodynamiczna lub poznawczo-behawioralna, przy czym leczeniem z wyboru jest ta druga – poznawczo-behawioralna terapia OCD:

• Jedną z największych skuteczności odnotowano w stosowaniu metody habituacji/ERP, czyli ekspozycji na bodziec, a następnie ćwiczenie hamowania reakcji na niego.
• Praca nad przekonaniami związanymi z danym rodzajem wyzwalacza myśli obsesyjnych.
• Terapia ACT (Acceptance and Commitment Therapy) – jest to rodzaj terapii polegający na monitorowaniu myśli wywołujących negatywne emocje przy jednoczesnym hamowaniu reakcji na nie.

W niektórych przypadkach konieczne jest włączenie farmakoterapii obejmującej leki na OCD. Nie jest ono jedynym remedium na wyciszenie zaburzenia, jednak często jest rekomendowane w celu uzyskania u osób dotkniętych OCD większego spokoju, obniżenia poziomu napięcia, co stanowi korzystniejsze tło do pracy psychoterapeutycznej. Zwykle wykorzystywane są środki przeciwdepresyjne i przeciwlękowe, a cały proces leczenia zajmuje od kilku miesięcy do kilku lat. W rzadkich sytuacjach pacjenci muszą przyjmować leki przez całe życie i regularnie uczęszczać na terapię.

Czy OCD jest uleczalne? Pozytywną reakcję na proces leczenia wykazuje około 75% osób. U około 25% pacjentów występują remisje lub wyleczenie w formie funkcjonalnej. To pokazuje, że odpowiednio dobrana psychoterapia z farmakoterapią sprawiają, że pacjent może normalnie funkcjonować i radzić sobie w wielu sferach życia.

Nerwica natręctw – jak leczyć samemu?

Zastanawiasz się, jak radzić sobie z nerwicą natręctw samodzielnie i na czym polega leczenie domowe nerwicy natręctw? Zanim podejmiesz jakiekolwiek działania, udaj się do kompetentnego specjalisty specjalistki w celu zasięgnięcia porady. Taka wizyta może wiele uporządkować w głowie i pozwolić upewnić się co do swoich podejrzeń odnośnie do występowania OCD. Dzięki udzielonemu wsparciu przestaniesz się czuć się samotnie i bezradnie ze swoimi dolegliwościami. Specjalista może dokonać także różnicowania od innych zaburzeń, których symptomy mogą być łudząco podobne do tych pojawiających się w zaburzeniach obsesyjno-kompulsyjnych.

• Edukuj się na temat zaburzenia – może się to odbyć poprzez wizytę wstępną u specjalisty/specjalistki albo za pośrednictwem literatury poświęconej temu tematowi. Można także poszukać informacji na sprawdzonych stronach internetowych lub w artykułach naukowych. Pierwszym krokiem do leczenia jest zawsze zrozumienie, z czym się mierzymy oraz nazwanie tego.
• Zadbaj o relaksację – jedną z metod, które wykazują pewien stopień skuteczności w łagodzeniu objawów, jest wprowadzenie metod relaksacyjnych. Są to metody zalecane dla osób, które jeszcze nie rozpoczęły pracy nad problemem ze specjalistą. Techniki relaksacyjne pomagają uzyskać większą świadomość ciała i uczucie odprężenia.
• Naucz się wykrywać momenty zwiastujące pojawianie się myśli obsesyjnych – zauważanie prawidłowości i mechanizmów występowania obsesji może pomóc w stworzeniu planu awaryjnego i działań odwracających od nich uwagę. Takim działaniem może być telefon do bliskiej osoby albo nawet zapisanie sobie fraz mających na celu polemizować z pojawiającymi się myślami.
• Stwórz sobie odpowiednie warunki do zdrowienia – nie jest to łatwa kwestia, jednak wprowadzenie choćby najmniejszych zmian w celu poprawy swoich warunków funkcjonowania jest zawsze pierwszym krokiem ku lepszemu. Może to być zrezygnowanie z jakiegoś uciążliwego obowiązku w pracy lub poproszenie o pomoc. Nawet drobne zmniejszenie poziomu stresu wpłynie korzystnie na proces zdrowienia. Tutaj ogromną rolę mogą odegrać bliscy osobie dotkniętej OCD, których obecność może wpłynąć wspierająco na proces zdrowienia.

Pamiętaj! W przypadku zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych bardzo ważna jest jak najwcześniejsza diagnoza. To nie wstyd umówić się na wizytę z diagnostą i zweryfikować swoje wątpliwości. Wcześniejsza diagnoza wpływa korzystnie na proces leczenia i jest pierwszym, ale jakże ważnym krokiem na drodze do poprawy jakości swojego życia.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne u dzieci

Nerwicę natręctw u dzieci diagnozuje się obecnie już u przedszkolaków. Niestety, zaburzenie to powraca w dorosłym życiu u 40 proc. wszystkich przypadków. Należy zachować szczególną czujność w procesie diagnostycznym, ponieważ bywa on trudniejszy niż u dorosłych. Dzieci przejawiają skłonności do maskowania i ukrywania objawów. Niekiedy też potrafią im zaprzeczać. Ponadto rodzice często nieświadomie biorą udział w dziecięcych rytuałach OCD, np. podając dziecku przedmioty czy wykonując za nie nieprzyjemne czynności, traktując zachowania jako typowe dla swojego dziecka przyzwyczajenie lub dziwactwo, nie zauważając, że w rzeczywistości jest ono natręctwem.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne u nastolatków i dzieci często współwystępują z innymi zaburzeniami psychicznymi, np. z ADHD, zaburzeniami depresyjnymi, zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami zachowania oraz ze specyficznymi zaburzeniami rozwojowymi.

Nie należy mylić OCD u dzieci z rytuałami wczesnodziecięcymi, charakterystycznymi dla maluchów wieku przedszkolnym. Ich pojawienie jest normalną częścią dorastania. Polegają one na wykonywaniu powtarzalnych czynności, w których dzieci lubują się np. podczas zabawy – specyficzne układanie przedmiotów i wielokrotne liczenie ich, niechodzenie po liniach itp., a także w codziennych rytuałach – np. przed pójściem spać, które nie wywołują w dziecku poczucia niepokoju, lęku i nie wpływają na jego rozwój oraz sposób funkcjonowania.  Warto jednak obserwować dziecko, bo jeżeli takie zachowania nie zanikną do 7. roku życia, należy skonsultować je z lekarzem. 

Przyczyny OCD u dzieci

Przyczyny nerwicy natręctw u dzieci są złożone tak samo, jak u osób dorosłych. To przede wszystkim:

• czynniki genetyczne (nerwica natręctw u innych członków rodziny),
• nieprawidłowości w budowie anatomicznej lub w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego (OUN),
• problemy okołoporodowe mające znaczący wpływ na dziecko,
• czynniki środowiskowe – np. silnie kontrolujące otoczenie, wychowanie w apodyktycznej atmosferze.

Nerwica natręctw u dzieci – przykłady

U dzieci najczęściej pojawiają się objawy obsesyjno-kompulsyjne pod postacią natręctw (czynności natrętnych), bez towarzyszenia im niechcianych myśli, które występują dopiero u starszych dzieci w wieku szkolnym.

Obsesyjne zachowania przejawiane przez dzieci są podobne do tych występujących u osób dorosłych. Wśród nich najczęściej obserwuje się:

• zbyt częste mycie rąk, czyszczenie zabawek w obawie przed brudem i zarazkami,
• powtarzalność czynności uniemożliwiająca wykonanie innych zadań, np. przymus liczenia, kilkukrotnego wchodzenia i wychodzenia z pokoju,
• przestrzeganie rytuałów lub rygorystycznych procedur wykonywania czynności, np. zawsze tej samej kolejności jedzenia,
• sztywność i opór w podejściu do wprowadzenia zmian,
• proszenie rodziców o częste potwierdzanie, że wszystko jest w porządku i nie dzieje się nic złego,
• trudności w szkole spowodowane problemami ze skoncentrowaniem się podczas pojawiania się myśli natrętnych i przymusu wykonywania kompulsji,
• konflikty z rodzicami, nauczycielami i rówieśnikami z powodu wykonywania rytuałów OCD.

Natrętne myśli dotyczą najczęściej obaw o zdrowie i życie bliskich osób. Nasilają się zazwyczaj podczas rozłąki. W przypadku dzieci z religijnych rodzin obejmują także lęk przed popełnieniem grzechu. W przypadku starszych dzieci mogą dotyczyć także sfery seksualnej i wiążącej się z nią poczucia winy.

Najważniejszym sygnałem, który powinien zwrócić uwagę rodziców i skłonić do wizyty u specjalisty, jest to, że obsesje i kompulsje utrudniają dziecku wykonywanie innych ważnych zadań rozwojowych, powodując jego cierpienie lub wycofanie.

Skonsultuj swoje problemy z psychiatrą dziecięcym

Dowiedz się więcej

Leczenie OCD u dzieci

W leczeniu zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych u dzieci i młodzieży stosuje się te same podejścia, co u dorosłych. W przypadku łagodniejszych objawów zazwyczaj wystarcza psychoterapia. Natomiast w sytuacjach, gdy objawy są bardziej intensywne i znacząco utrudniają życie dziecka, warto rozważyć włączenie leczenia farmakologicznego. W kontekście terapii niefarmakologicznej często zaleca się także terapię rodzinną.